raportmppl2001-2002, Przyroda, Publikacje
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Monitoring Pospolitych Ptaków L´gowych
Raport z lat 2001-2002
P. Chylarecki, P. Zieliƒski, Z. Rohde & M. Gromadzki
Program finansowany przez The Royal Society for the Protection of Birds
Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków
Zak∏ad Ornitologii PAN
Gdaƒsk 2003
Monitoring Pospolitych Ptaków L´gowych
Sponsor programu
The Royal Society for the Protection of Birds
BirdLife International Partner in UK
www.rspb.org.uk
Organizator programu
Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków
Hallera 4/2, 80-401 Gdaƒsk
e-mail: office@otop.most.org.pl; tel. (58) 341 26 93
www.otop.org.pl
Wykonawca programu
Zak∏ad Ornitologii PAN
NadwiÊlaƒska 108, 80-680 Gdaƒsk
e-mail: office@stornit.gda.pl; tel. (58) 308 07 59
www.stornit.gda.pl
© Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków i Zak∏ad Ornitologii PAN, 2003
ISBN 83-918992-1-7
Zdj´cie na ok∏adce
© Marcin Karetta
Proponowany sposób cytowania
Chylarecki P., Zieliƒski P., Rohde Z. & Gromadzki M. (2003). Monitoring Pospolitych Ptaków L´gowych – Raport z lat 2001-2002.
Gdaƒsk: OTOP/Zak∏ad Ornitologii PAN
Streszczenie
1. Raport przedstawia dane zebrane w latach 2001-2002 w ramach programu Monitoringu Pospolitych Ptaków L´-
gowych (MPPL). Program organizowany by∏ przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) i reali-
zowany przez Zak∏ad Ornitologii PAN. Sponsorem programu jest brytyjskie towarzystwo The Royal Society for the
Protection of Birds.
2. Celem programu jest dostarczanie corocznych, ogólnokrajowych wskaêników liczebnoÊci populacji dla najbardziej
rozpowszechnionych ptaków l´gowych w Polsce. Wskaêniki te umo˝liwiajà ocen´ trendów liczebnoÊci populacji
ok. 80-90 najpospolitszych gatunków. Rejestrowane dane pozwalajà te˝ na lepsze rozpoznanie wymogów siedli-
skowych krajowych ptaków oraz na powiàzanie zmian ich liczebnoÊci ze zmianami Êrodowisk, w których gniaz-
dujà.
3. Powierzchnie próbne stanowià kwadraty 1 km x 1 km wskazane losowo w obr´bie 15 regionów geograficznych.
W obr´bie powierzchni, ptaki liczone sà w oparciu o standardy metodyczne liczeƒ transektowych. Liczenia
ptaków wykonywane sà przez wysoko wykwalifikowanych wolontariuszy i organizowane przez sieç koordynatorów
regionalnych programu. Zmiany liczebnoÊci ptasich populacji oceniane sà w oparciu o dane uzyskiwane z tych
samych powierzchni kontrolowanych w kolejnych latach.
4. W latach 2001 i 2002 wykonano liczenia na 240 i 274 powierzchniach próbnych na terenie ca∏ego kraju. W ka˝dym
roku, w pracach bra∏o udzia∏ 168 wspó∏pracowników. Wyznaczone w obr´bie powierzchni próbnych trasy liczeƒ
obejmowa∏y g∏ówne typy u˝ytkowania ziemi w proporcjach odpowiadajàcych ich reprezentacji na terenie ca∏ego
kraju. Dominujàcymi typami siedlisk by∏y: krajobraz rolniczy (45-46%, w zale˝noÊci od roku), lasy i zadrzewienia
(29-30%) oraz ∏àki i pastwiska (14-15%). Kontrolowane powierzchnie próbne by∏y wi´c reprezentatywne dla warunków
ogólnopolskich.
5. ¸àcznie zarejestrowano wyst´powanie 169 gatunków ptaków. W obr´bie pojedynczej powierzchni próbnej
stwierdzano Êrednio 36 lub 34 gatunki, przy zakresie zmiennoÊci od 8 do 64. Frekwencja powierzchni, na których
stwierdzono dany gatunek (rozpowszechnienie) by∏a wysoce powtarzalna w kolejnych latach programu
6.
Najbardziej rozpowszechnionymi gatunkami by∏y: zi´ba (odnotowana na 94% powierzchni próbnych), trznadel
i szpak (po 88%), skowronek (85%) i sikora bogatka (84%). W ponad po∏owie pól stwierdzono wyst´powanie
poklàskwy, pliszki ˝ó∏tej, gàsiorka, wilgi i kuku∏ki. Dane te, bardzo zbli˝one do uzyskanych w pierwszym roku
programu (2000), potwierdzajà ˝e Polska stanowi w skali europejskiej ostoj´ bogatej awifauny zwiàzanej z krajo-
brazem rolniczym.
7. Dane uzyskane w trakcie trzech pierwszych lat programu MPPL dokumentujà ró˝nice regionalne w wielkoskalowych
zag´szczeniach populacji l´gowych szeregu gatunków. Zebrane materia∏y dowodzà równie˝, ˝e liczebnoÊç pospo-
litych ptaków leÊnych (drozd, kos, zi´ba) jest zauwa˝alnie ni˝sza na powierzchniach, gdzie wyst´puje sroka, ni˝
w kwadratach, w których sroki nie stwierdzono.
8. W obr´bie dziesi´ciu najbardziej rozpowszechnionych gatunków, trzy wykazywa∏y istotne statystycznie zmiany
liczebnoÊci pomi´dzy rokiem 2000 a 2002. W skali Polski, wskaênik liczebnoÊci skowronka wzrós∏ o 8%, a indeksy
populacji sikory bogatki i pokrzewki cierniówki zmala∏y odpowiednio o 18% i 24%. Tendencje zmian liczebnoÊci
wielu gatunków ró˝ni∏y si´ istotnie pomi´dzy regionami kraju, podobnie jak wskaêniki zag´szczeƒ ich populacji.
W rezultacie, pe∏ny obraz trendów populacyjnych pospolitych ptaków polskich mo˝na uzyskaç analizujàc wskaêniki
ogólnopolskie w po∏àczeniu z indeksami regionalnymi.
3
Wst´p
Podobne procesy zachodzà w innych krajach UE – dwu-
dziesto- czy trzydziestoprocentowe spadki liczebnoÊci roz-
powszechnionych ptaków sà rejestrowane w∏aÊciwie dla
ka˝dego regionu, dla którego istniejà wystarczajàco d∏ugie,
ponad 20-letnie serie pomiarowe. Zasadniczà przyczynà
wymierania pospolitych ptaków w krajach Unii sà radykal-
ne zmiany, jakie dokona∏y si´ w tamtejszym rolnictwie
w trakcie ostatnich 30-40 lat. Dok∏adne, iloÊciowe dane do-
kumentujàce wymieranie ptaków, a tym samym degradacj´
ca∏ych ekosystemów obszarów u˝ytkowanych rolniczo sà
obecnie jednym z bardziej wa˝kich argumentów w poli-
tycznych dysputach odnoÊnie koniecznoÊci zasadniczych
zmian w unijnej polityce rolnej (
Common Agricultural Po-
licy
). W porównaniu z terenami rolniczymi Europy Za-
chodniej, nasze krajowe pola stwarzajà daleko korzystniej-
sze warunki dla bytowania wielu ptaków. Jednak nasza wie-
dza o sytuacji wi´kszoÊci rozpowszechnionych gatunków
ptaków pozostaje wcià˝ bardzo uboga. Nie wiemy jak licz-
ne sà ich populacje, jakie sà kierunki zmian ich liczebnoÊci,
jakie jest tempo tych zmian i czy majà one zwiàzek z prze-
mianami obserwowanymi w naszym krajobrazie. Wiemy
natomiast, i˝ zmiany w krajobrazie, podobne do tych, jakie
zasz∏y w zachodniej Europie czekajà tak˝e i Polsk´ – przy-
stàpienie do UE niewàtpliwie pociàgnie za sobà szereg
zmian w sposobach u˝ytkowania ziemi. Jest wi´c ca∏kiem
prawdopodobne, ˝e naszym pospolitym ptakom grozi
wkrótce podobny los jak ich pobratymcom w Europie Za-
chodniej. JeÊli chcemy w przysz∏oÊci zmianom tym zapo-
biegaç, to tym bardziej jednak musimy wiedzieç, jaki by∏
stan wyjÊciowy naszej awifauny, w przededniu akcesji
do UE. Zadaniem MPPL jest dostarczanie wiarygodnych,
precyzyjnych danych, wspomagajàcych skutecznà ochron´
naszych ptaków i ich siedlisk w obliczu wyzwania, jakim dla
ochrony zasobów przyrodniczych sà – obserwowane ju˝
i oczekiwane w najbli˝szej przysz∏oÊci – rozleg∏e zmiany
Êrodowiskowe.
Zmiany zachodzàce w Êrodowisku przyrodniczym sà proce-
sem naturalnym. Jednak˝e zarówno charakter, jak i tempo
zmian, których doÊwiadczamy w ciàgu ostatnich lat, stano-
wià powód rosnàcego niepokoju. Podstawowà przyczynà
obserwowanych obecnie przemian jest bowiem szeroko
rozumiana dzia∏alnoÊç cz∏owieka, a ich szybkoÊç i zakres sà
nieporównywalnie wi´ksze ni˝ w przypadku procesów
naturalnych. Dobre rozpoznanie sytuacji stanowi w tych
warunkach niezb´dny warunek planowania skutecznej
ochrony zasobów przyrodniczych. Monitoring najró˝niej-
szych parametrów Êrodowiskowych urasta wi´c do rangi
swego rodzaju systemu wczesnego ostrzegania. Âledzenie
zmian liczebnoÊci ptaków jest jednym z wielu mo˝liwych
rodzajów monitoringu Êrodowiska. Wydaje si´ jednak, ˝e
ptaki stanowià szczególnie u˝yteczny wskaênik stanu Êro-
dowiska przyrodniczego. LiczebnoÊç wielu ptasich populacji
jest bowiem w znacznej mierze pochodnà iloÊci i jakoÊci
dost´pnych siedlisk l´gowych. Spadek liczebnoÊci jest wi´c
najcz´Êciej konsekwencjà zmniejszania si´ powierzchni
okreÊlonych biotopów lub takich zmian w ich strukturze,
które sprawiajà, ˝e okreÊlone siedliska sà mniej atrakcyjne
dla ptaków. Nieprzypadkowo wi´c trendy zmian liczebnoÊci
stukilkudziesi´ciu pospolitych ptaków awansowa∏y w Wielkiej
Brytanii do rangi jednego z 15 podstawowych rzàdowych
wskaêników jakoÊci ˝ycia obywateli. Jako takie, corocznie
sà one podawane do wiadomoÊci publicznej, obok tak po-
wszechnie uznawanych indeksów rozwoju kraju jak produkt
krajowy brutto, stopa bezrobocia, oczekiwana d∏ugoÊç ˝ycia
obywateli czy wskaêniki przest´pczoÊci.
WPolsce program monitoringu liczebnoÊci pospolitych
ptaków l´gowych zosta∏ zainicjowany w 2000 r. Program
ten prowadzony jest przez Ogólnopolskie Towarzystwo
Ochrony Ptaków (OTOP), w oparciu o finansowanie uzy-
skane od The Royal Society for the Protection of Birds, a re-
alizowany by∏ przez Stacj´ Ornitologicznà Instytutu Ekolo-
gii PAN (obecnie w randze samodzielnego Zak∏adu Ornito-
logii PAN). Niniejszy raport przedstawia wyniki uzyskane
w drugim i trzecim roku trwania programu, tj. w sezonach
l´gowych 2001 i 2002.
Metody prac
Schemat programu
Cel programu
Ocena liczebnoÊci kilkudziesi´ciu najpospolitszych gatunków
ptaków w skali kilkuset tysi´cy kilometrów kwadratowych
wymaga zastosowania schematu metodycznego odmienne-
go od stosowanego rutynowo przez ornitologów do inwenta-
ryzacji awifauny obszarów znacznie mniejszych, o po-
wierzchni rz´du kilkudziesi´ciu hektarów – kilkudziesi´ciu
kilometrów kwadratowych. W odró˝nieniu od liczeƒ ptaków
na niewielkich terenach, pe∏na inwentaryzacja ptaków
na ca∏oÊci obszaru kraju jest technicznie niewykonalna. Uzy-
skanie ogólnokrajowych wskaêników liczebnoÊci populacji
wymaga zatem zastosowania specjalnego planu badawczego,
odwo∏ujàcego si´ w swoich za∏o˝eniach do metod stosowa-
nych rutynowo w badaniach zjawisk masowych (marketing,
socjologia, ekonomia). Tego typu metodyka pobierania prób
i uogólniania ich wyników, zwana metodykà reprezentacyjnà
(
survey sampling
), od lat z powodzeniem stosowana jest
równie˝ przy wielkoskalowym monitoringu ptaków w innych
krajach Europy i w USA. Planujàc organizacj´ programu
MPPL przyj´to wi´c trzy podstawowe za∏o˝enia:
G∏ównym celem programu monitoringu pospolitych pta-
ków l´gowych (MPPL) jest uzyskanie ogólnokrajowych, re-
prezentatywnych wskaêników liczebnoÊci populacji najbar-
dziej rozpowszechnionych ptaków gniazdujàcych w Polsce.
Podstawowà przes∏ankà takiego wyboru grupy gatunków
monitorowanych jest fakt, ˝e te w∏aÊnie ptaki – powszech-
nie uznawane za pospolite i wzgl´dnie niezagro˝one –
w rzeczywistoÊci prze˝ywajà obecnie w krajach Unii Euro-
pejskiej drastyczny spadek liczebnoÊci. Wystarczy powie-
dzieç, ˝e na przestrzeni ostatnich 30 lat brytyjska populacja
mazurka, rozpowszechnionego ongiÊ, polnego gatunku
wróbla, zmniejszy∏a si´ o 95%. Obecnie, na czerwonej liÊcie
najbardziej zagro˝onych gatunków ptaków Wielkiej Bryta-
nii figurujà – obok wspomnianego ju˝ mazurka – tak po-
spolite niegdyÊ gatunki jak trznadel, szpak czy dzi´cio∏ek.
4
[ Pobierz całość w formacie PDF ]