raport postawy dlugotrwale bezrobotnych UJ, Ekonomia społeczna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jerzy B. Sobczak
Instytut Socjologii UJ
DŁUGOTRWALI BEZROBOTNI W OBLICZU SWEGO BEZROBOCIA
(Raport z badaı socjologicznych)
„
ĺ
wiatem człowieka jest … ostatecznie to tylko,
czemu przypisuje on znaczenie, a co wyra
Ň
a si
ħ
m.in. w fakcie,
Ň
e mo
Ň
e to symbolicznie a
1. BEZROBOCIE I SPOSÓB JEGO POSTRZEGANIA
Socjologiczny opis bezrobocia nie naleŇy do rzeczy łatwych. Myli siħ bowiem
ten, kto uwaŇa, Ňe wystarczy w takim wypadku przywołaę dane statystyczne i
dokonaę ich podziału według kilku kryteriów społeczno – demograficznych (np. wiek,
płeę, wykształcenie itp.). Niestety, ale w badaniach nad bezrobocia jest to
dominujĢcy typ analizy. Warto jednak pamiħtaę o jego ograniczeniach. Potraktowanie
bezrobocia jako „rzeczywistoĻci statystycznej” – bo do tego w ostatecznoĻci zostaje
sprowadzona analiza - pozwala jedynie na okreĻlenie rozmiarów zjawiska oraz
pokazanie jego tendencji przekształceı na poziomie zbiorowoĻci. ZbiorowoĻci
rozumianej jako suma jednostek, które nie majĢ swoich biografii, nie preferujĢ
Ňadnych wartoĻci oraz nie posiadajĢ zróŇnicowanych wizji postrzegania otaczajĢcego
ich Ļwiata. Przy takim sposobie myĻlenia, uchwycenie tendencji przekształceı jest
moŇliwe pod warunkiem powtarzalnoĻci prowadzonych badaı lub systematycznego
gromadzenia danych. Kierunek zmian oraz dynamika opisywanego zjawiska
przypisywana jest wtedy wyłĢcznie czynnikom w stosunku do niego zewnħtrznym
(np. zmianom technologicznym, koniunkturze gospodarczej, przekształceniom
strukturalnym).
Przedstawiony wyŇej sposób myĻlenia nie pozwala natomiast na ukazanie
wewnħtrznej dynamiki zjawisk. SprowadzajĢc rzeczywistoĻę społecznĢ do tzw.
„nagich faktów”, zapomina siħ, Ňe jednostka to działajĢcy podmiot, czyli kreator
wspomnianej rzeczywistoĻci. Tworzona przez działajĢce podmioty rzeczywistoĻę ma
swojĢ wewnħtrznĢ logikħ. Wynika ona z treĻci indywidualnych przeŇyę i
doĻwiadczeı, majĢ one wpływ na dokonywane przez jednostkħ wybory oraz jej
dĢŇenia, aspiracje i plany Ňyciowe.
M. Ziółkowski, Znaczenie, interakcja, rozumienie, PWN, Warszawa 1981, s. 96
1
zwłaszcza j
ħ
zykowo okre
Ļ
li
ę
”
1
.
1
Ten teoretyczny wywód, raczej rzadko spotykany w raportach z badaı, jest w
tym wypadku nieodzowny. Chodzi o wyraŅne zaznaczenie, w jaki sposób jest przeze
mnie traktowane bezrobocie. Jest to rzeczywistoĻę konstruowana przez
bezrobotnych. Dziħki takiemu spojrzeniu, ujħcie statystyczno – demograficzne jest
tylko jednym z wymiarów zjawiska. Natomiast samo bezrobocie nabiera cech
ponadjednostkowych i staje siħ tym samym zjawiskiem socjologicznym
2
. Z
wszystkim wynikajĢcymi z tego konsekwencjami
3
.
Z tego, co zostało juŇ wyŇej powiedziane wynika, Ňe w tym opracowaniu
bezrobocie zostanie przedstawione od strony uczestniczĢcych w nim jednostek.
Bħdzie to próba odtworzenia fragmentów społecznych Ļwiatów badanych osób.
Podjħta zostanie ona z myĻlĢ poszukiwania odpowiedzi na pytanie – jaki moŇe byę
ich wpływ na dalsze losy Ňyciowe badanych przez nas długotrwałych bezrobotnych?
Zakładam, Ňe doĻwiadczenia Ňyciowe i zawodowe przekształcone w okreĻlony typ
wiedzy wyznacza nie tylko sposób postrzegania otaczajĢcej rzeczywistoĻci, ale ma
równieŇ wpływ na wybór i organizowanie przyszłych działaı.
Przeprowadzone badania, taki był ich cel, miały staę siħ Ņródłem danych
umoŇliwiajĢcych weryfikacjħ programu społecznej ingerencji z oczekiwaniami osób,
które maja byę objħte wspomnianym działaniem
4
. Pozwolħ sobie w tym miejscu
odwołaę siħ do przemyĻleı Johna Kennetha Galbraitha – wybitnego amerykaıskiego
ekonomisty i myĻliciela społecznego – który w jednej z prac poĻwiħconych biedzie
zauwaŇa:
„Je
Ļ
li działania władz i instytucji pa
ı
stwowych podj
ħ
te w celu zwalczania jakiego
Ļ
schorzenia społecznego s
Ģ
zgodne z głównym nurtem wydarze
ı
i z ich kierunkiem,
to b
ħ
d
Ģ
one skuteczne. Je
Ļ
li za
Ļ
, podejmuj
Ģ
c takie działania, płynie si
ħ
pod pr
Ģ
d lub
w poprzek pr
Ģ
du, to rezultaty b
ħ
d
Ģ
niezadowalaj
Ģ
ce, zawiod
Ģ
oczekiwania, a mo
Ň
e
nawet wywołaj
Ģ
szkody […] Je
Ň
eli si
ħ
prawidłowo okre
Ļ
li czynniki decyduj
Ģ
ce o
masowym ubóstwie, to
Ļ
rodki zaradcze b
ħ
d
Ģ
z nich bezpo
Ļ
rednio wynikały i b
ħ
d
Ģ
skuteczne”
5
.
Zob. np. A. Marcinkowski, J. B. Sobczak, Bezrobotni i instytucje – interpretacje, definicje i strategie
działania (w:) Syndrom bezrobocia. Pod red. R. Borowicza i K. Łapiıskiej – Tyszka, PWN, Warszawa
1993
4
Szczegółowy opis koncepcji oraz załoŇeı samych badaı przedstawiony został w opracowaniu pt.
Partnerstwo na rzecz rozwoju. Oczekiwania i szanse ich realizacji. (Ogólny zarys koncepcji badaı),
Kraków, kwiecieı 2005 (maszynopis)
5
J. K. Galbraith, Istota masowego ubóstwa, PWN, Warszawa 1987, s. 64
2
2
Bezrobocie rozpatrywane jako zjawisko socjologiczne, to coĻ innego niŇ traktowanie go jako
problemu społecznego czy kwestii społecznej. W tych ostatnich przypadkach jest ono rozumiane jako
rodzaj „…stanu nabrzmiewajĢcych zagroŇeı”, które wymagajĢ społecznej interwencji.
3
W cytacie mowa jest o ubóstwie, ale tak naprawdħ wnioski z niego wynikajĢce
mogĢ byę odniesione do kaŇdego projektu zmian, w tym takŇe dotyczĢcego
problemów bezrobocia. MajĢ one walor uniwersalny. Dlatego proponujħ je
potraktowaę jako rodzaj metodologicznego przesłania, które nie pozostanie bez
wpływu na sposób myĻlenia o planowanej przez nas
6
ingerencji społecznej oraz
strategii jej urzeczywistniania.
2. BEZROBOCIE DŁUGOTRWAŁE – ROZMIARY ZJAWISKA
Przedmiotem naszego zainteresowania sĢ długotrwali bezrobotni. Problemem
nadrzħdnym, wynikajĢcym z załoŇeı Inicjatywy EQUAL, jest pytanie: jakie działania
mogĢ doprowadzię do zmiany ich obecnej pozycji społecznej? Chodzi o rozwaŇenie i
zaproponowanie rozwiĢzaı umoŇliwiajĢcych zmianħ obecnej sytuacji. Ingerencja
społeczna, jeŇeli ma byę efektywna, musi braę pod uwagħ wiele czynników. Z całĢ
pewnoĻciĢ nie moŇe byę budowana w oderwaniu od społecznych realiów
Ļrodowiska. W tym opracowaniu ograniczam siħ do przedstawienia jednego
zagadnienia, a mianowicie – spróbujħ dokonaę rekonstrukcji sposobów myĻlenia
badanych osób. Postrzegania otaczajĢcej ich rzeczywistoĻci społecznej, w tym
przede wszystkim bezrobocia oraz siebie samych. Rozpocznħ od opisu zjawiska
bezrobocia długotrwałego.
Przypomnħ, Ňe do tej kategorii bezrobotnych sĢ zaliczone osoby, które
pozostajĢ bez pracy dłuŇej niŇ 12 miesiħcy
7
. Jest to, jak pokazujĢ dane statystyczne,
kategoria dominujĢca wĻród polskich bezrobotnych. Jej liczebnoĻę, poczynajĢc od
poczĢtku lat 90., zawsze była bardzo duŇa i oscylowała w graniach czterdziestu paru
procent, z wyjĢtkiem dwóch lat. W 1995 roku obniŇyła siħ do 37,4%, a w roku 1999
wynosiła 38,7%. Na poczĢtku bieŇĢcej dekady przekroczyła granicħ 50%. W 2002
roku, co druga bezrobotna osoba (51,2%) pozostawała bez pracy dłuŇej niŇ 12
miesiħcy. W dwóch kolejnych latach, tzn. w roku 2003 i 2004, nastĢpił ich dalszy
wzrost. W 2003 roku ich liczba osiĢgnħła poziom 52,5%, a w koıcu pierwszego
6
MówiĢc „przez nas” mam na myĻli uczestników Partnerstwa.
7
W przypadku opisu bezrobocia wyróŇniane jest miħdzy innymi bezrobocie długookresowe oraz
długotrwałe. Jako kryterium podziału przyjmowany jest czas pozostawania bez pracy. JeŇeli jednostka
jest pozbawiona pracy od 6 do 12 miesiħcy, to wtedy jest zaliczana do kategorii „bezrobotnych
długookresowych”. JeŇeli czas pozostawania bez pracy przekroczy okres 12 miesiħcy, to mowa jest o
„bezrobociu długotrwałym”. Ta ostatnia forma bezrobocia bywa czasami nazywana „bezrobociem
chronicznym”. (zob. Bezrobotni pozostajĢcy bez pracy powyŇej 12 miesiħcy. Analiza zmian od 1993
roku do koıca I półrocza 2003 r., (Opracowanie: B. Chromaıska), wyd. Ministerstwo Gospodarki,
Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa – wrzesieı 2003 (
www.mgpips.gov.pl
)
3
półrocza nastħpnego roku wzrosło do 53,1%
8
. W drugim półroczu nieco spadła i w
koıcu roku było takich bezrobotnych 52,2%. W pierwszym kwartale bieŇĢcego roku
ten rodzaj bezrobocia utrzymywał siħ na poziomie 51,8%
9
.
UDZIAÿ POZOSTAJĤCYCH BEZ PRACY POWYŌEJ 12 MIESIĩCY W LICZBIE
BEZROBOTNYCH OGíÿEM W WOJEWíDZTWIE (w procentach)
Stan w dniu 30 czerwca 2004 r.
Pomorskie
53,5%
Warmi
ı
sko-
Mazurskie
Zachodnio
pomorskie
54,2%
53,2%
Kujawsko-
Pomorskie
Podlaskie
52,5
%
52,9%
Lubuskie
Wielkopolskie
Mazowieckie
48,4%
49,8%
55,7%
Łódzkie
Dolno
Ļ
l
Ģ
skie
56,3%
Lubelskie
51,2%
Opolskie
ĺ
wi
ħ
tokrzyskie
55,7%
49,9%
ĺ
l
Ģ
skie
54,7%
50,7%
Małopolskie
Podkarpackie
57,1%
w procentach
52,0%
48,4 50,6 52,7 54,9 57,1
ńródło: Bezrobotni pozostajĢcy bez pracy powyŇej 12 miesiħcy, op. cit., s. 32
Jest to bezrobocie zróŇnicowane terytorialnie, co obrazuje zamieszczona
mapa. Województwo małopolskie nie wyróŇnia siħ spoĻród pozostałych, w połowie
ubiegłego roku odsetek bezrobotnych długotrwałych wynosił 52,0%. W bieŇĢcym
8
Przytoczone dane podajħ za: Bezrobotni pozostajĢcy bez pracy powyŇej 12 miesiħcy . Analiza zmian
od 1993 roku do koıca I półrocza 2004 roku. (Opracowanie: B. Chromaıska), wyd. Ministerstwo
Gospodarki i Pracy, Warszawa – wrzesieı 2004 (
www.mgip.gov.pl
)
9
4
Dwie ostatnie stopy długotrwałego bezrobocia zostały obliczone na podstawie danych podanych w:
Informacja o bezrobociu w kwietniu 2005 roku. Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, maj 2005,
s. 14, tab. 11 (
www.mgip.gov.pl
)
roku jest on zdecydowanie wyŇszy i w styczniu osiĢgnĢł poziom 62,5%, a lutym
wzrósł do 62,7%
10
.
Do przytoczonych danych, pokazujĢcych wielkoĻę bezrobocia długotrwałego,
naleŇy dodaę stopħ bezrobocia. W województwie małopolskim w kwietniu 2005 roku
stopa bezrobocia wynosiła 14,8% i była niŇsza od stopy ogólnokrajowej o 4%
(18,8%)
11
. Tytułem wyjaĻnienia mogħ jedynie do tego dodaę, Ňe województwo
małopolskie zawsze naleŇało do tej grupy województw, które miały jednĢ z niŇszych
stóp bezrobocia.
Małopolskie bezrobocie, jeŇeli chodzi o wielkoĻę, jest terytorialnie
zróŇnicowane. Jego rozpiħtoĻę waha siħ od 7,7% (Kraków) do 28,4% (powiat
nowosĢdecki). WyprzedzajĢc nieco dalszĢ analizħ, do juŇ przytoczonych danych
dodam, Ňe gminy, w których przeprowadzone zostały badania, sĢ zlokalizowane na
terenie powiatów charakteryzujĢcych siħ Ļrednimi stopami bezrobocia. Gmina
Mogilany jest czħĻciĢ powiatu krakowskiego, w którym wielkoĻę bezrobocia w
kwietniu bieŇĢcego roku wynosiła 13,3%, z kolei Gmina Wieprz wchodzi w skład
powiatu wadowickiego, majĢcym bezrobocie na poziomie 15,6%
12
.
Daniel Cohen przestrzega przed ograniczaniem siħ, w przypadku
charakterystyki bezrobocia, jedynie do stopy bezrobocia. UwaŇa, Ňe opis zjawiska
powinien byę prowadzony z uwzglħdnieniem przynajmniej dwóch wymiarów
(poniewaŇ rzeczywistoĻę społeczna nie jest jedno, ale wielowymiarowa), które bħdĢ
odzwierciedlały oddziaływanie dwóch róŇnych mechanizmów. Jednym z nich jest
„niszczenie miejsc pracy”, a drugim szybkoĻę, z jakĢ osoba bezrobotna moŇe
odzyskaę utraconĢ pracħ. WskaŅnikiem niszczenia – zgodnie z omawianĢ
propozycjĢ – moŇe byę tzw. „stopa rozstania”. Z kolei miarĢ „szybkoĻci odbudowy
miejsc pracy”, czyli tempa odzyskiwania utraconej pracy moŇe byę - „Ļrednie trwanie
okresu bezrobocia”. Dopiero uwzglħdnienie obu wymiarów daje nam wyobraŇenie na
temat tego, jakie sĢ moŇliwoĻci „wchłaniania bezrobocia” przez danĢ gospodarkħ
13
.
Pozwoliłem sobie przytoczyę sposób myĻlenia Daniela Cohena, poniewaŇ
wynika z niego bardzo waŇna teza. Sama wielkoĻę bezrobocia nie wiele jeszcze nam
mówi o charakterze zjawiska. Dopiero uwzglħdnienie „stopy niszczenia” i „stopy
10
Podaje za: Małopolski program działania na rzecz zatrudnienia na lata 2005 – 2006, Kraków,
marzec 2005
11
Informacje o bezrobociu w kwietniu, op. cit.
12
TamŇe
13
5
D. Cohen, Ubóstwo Ļwiata, bogactwo narodów, Wyd. Znak, Kraków 2000, ss. 78 i 87
[ Pobierz całość w formacie PDF ]