Racjonalizm, filozofia, PEF opracowania tematów
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
RACJONALIZM
(łac. ratio – rozum, rozważanie, racja, podstawa) – jeden z
głównych nurtów filozofii, zainicjowany przez Kartezjusza i kontynuowany
przez jego następców w XVII i XVIII w.
R. głosi niezależność poznawczą rozumu od danych doświadczenia (opo-
zycja wobec empiryzmu), wrodzoność pojęć i zasad (natywizm), prymat rozu-
mu wobec woli (opozycja wobec woluntaryzmu) oraz potrzebę stosowania w
filozofii metody dowodowej wzorowanej na geometrii Euklidesa (mos geome-
tricus), odrzuca natomiast pozarozumowe źródła poznania (przeciwieństwo ir-
racjonalizmu i spirytualizmu).
R. filozoficznego nie należy mylić z – posługującą się tą samą nazwą –
oświeceniową ideologią wyłonioną w XVIII w. w środowisku franc. publicy-
stów – ideologów rewolucji franc. postulujących walkę z zastanym porządkiem
społeczno-politycznym i religią.
R
ACJONALIZM
W
ASPEKCIE
SYSTEMATYCZNYM
. Pojęcie r. jest na tyle wieloznacz-
ne, że można je traktować w kategoriach „pojęcia rodzinnego” w znaczeniu L.
Wittgensteina (zob. R. Kleszcz,
O racjonalności
, 35–36). Sens r. dookreśla się
przez jego główne opozycje: empiryzm, irracjonalizm, intuicjonizm. R. można
zdefiniować uwzględniając następujące aspekty: a) wskazując na cechy dia-
gnostyczne wspólne różnym jego postaciom historycznym; b) dookreślając ka-
tegorię racjonalności, do której odwołuje się r.; c) stosując (słabszą) wersję hi-
storyzmu, przez wskazanie na genetyczno-historyczne oraz filozoficzne uwa-
runkowania procesu powstania i rozwoju r.; owe 3 sposoby definiowania r. nie
są względem siebie rozłączne, lecz wzajemnie się uzupełniają.
Cechy r. Chcąc podać adekwatną charakterystykę r. pojętego jako opo-
zycja wobec empiryzmu, W. Tatarkiewicz zaproponował uwzględnienie sześciu
zagadnień, które miały ujawnić główne cechy r. Były to zagadnienia: natury
poznania i jego początku, pochodzenia, metody, zakresu i ważności. R. miałby
się odznaczać tym, że poznanie polegałoby na zrozumieniu (intuicja intelektu-
alna), zaczynałoby się od idei wrodzonych pochodzących z rozumu, przy czym
jedną z głównych metod rozwijających dane wrodzone jest rozumowanie. Uzy-
skane w ten sposób poznanie, będąc powszechne i konieczne, przekracza do-
świadczenie. Głównie w XVII w. posługiwano się metodami aksjomatyczno-
dedukcyjnymi wzorowanymi na matematyce (more geometrico), równocześnie
z poglądem o wrodzoności niektórych lub wszystkich pojęć (innatywizm) i
tezą o powszechnej dowodliwości wszystkich prawdziwych twierdzeń wskazu-
RACJONALIZM
PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
je charakterystyczny rys r., jakim jest aprioryzm. Aksjomatyzacji procedur do-
wodowych towarzyszyły w r. zainteresowania metodami semiotycznymi (for-
malizm i symbolizm) oraz przedsięwzięcia zmierzające do budowy sztucznego
języka idealnego (lingua universalis, characteristica universalis), pozwalające-
go na uniknięcie błędów w poznaniu oraz rozszerzenie naszych możliwości po-
znawczych. XVIII-wieczni krytycy r. (I. Kant) dostrzegli jeszcze jedną cechę
r., jaką była dążność do opierania całej wiedzy i procesu jej zdobywania na jed-
nej lub kilku naczelnych zasadach przyjętych a priori, czyli niezależnie od do-
świadczenia. Cechę tę nazwano dogmatyzmem.
Pojęcie racjonalności. Każda z form r. odwołuje się do określonej
formy racjonalności, na której opiera swoje zasady i twierdzenia. Racjonalność
ta może być oparta na strukturach metafizycznych (ontologicznych), poznaw-
czych, metodologicznych, aksjologicznych, językowych i in. Przejawem racjo-
nalności metafizycznej (historycznie najwcześniejszej) jest natura bytu, rozpo-
znawana jako wewnętrznie niesprzeczna i inteligibilna. Jest ona podstawą obo-
wiązywania zasad: przyczynowości oraz racji dostatecznej. Racjonalność po-
znawcza dotyczy nie tyle obiektywnych struktur bytowych, co struktur po-
znawczych (epistemologicznych), które uprzystępniają nam rzeczywistość lub
jej fragment (np. teoria kategorii Kanta), za pomocą których artykułowane oraz
uzasadniane są rezultaty poznawcze. Racjonalność metodologiczna pozostaje
w ścisłym związku z panującym pojęciem nauki i jej kryteriami. Obowiązywa-
nie określonych norm, zasad i wartości (i ich obiektywnej hierarchii) stanowi
podstawę racjonalności aksjologicznej. Natomiast kryteria jasności i wyraźno-
ści poznania i stylu filozofowania to obszar racjonalności pojęciowej. Racjo-
nalność może dotyczyć także sfery ludzkich działań i przekonań. Wśród meta-
zasad racjonalności wyróżnia się: ścisłość językową, zgodność z zasadami lo-
giki, krytycyzm, rozwiązywalność problemu (R. Kleszcz), zaś do jej kryteriów
zalicza się (zwł. w przypadku nauki): uzasadnialność, algorytmiczność reguł i
niesprzeczność (M. Walczak).
Racjonalność da się pojąć również w kategoriach sensu. „Mówimy, że
coś ma sens, jeśli jest racjonalne, dające się rozpoznać, wytłumaczyć, uzasad-
nić. Coś jest bezsensowne, jeśli tych postulatów nie spełnia. Bezsens jest wów-
czas jednym z możliwych przypadków irracjonalności” (W. Stróżewski,
Istnie-
nie i sens
, 425). Granicą racjonalności (i sensu) jest sprzeczność, niedorzecz-
ność czy absurd: logiczny, moralny albo aksjologiczny.
RACJONALIZM
PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
R
ACJONALIZM
W
ASPEKCIE
HISTORYCZNOFILOZOFICZNYM
. R. metafizyczny i
jego archaiczne początki. O początkach r. (metafizycznego) sensu largo
można mówić już w przypadku Heraklitejskiej nauki o wspólnym wszystkim
poznającym logosie (
[ho Logos]) przenikającym świat. To samo w
przypadku pitagorejskiej nauki o harmonii czy Anaksagorasa koncepcji
wszechobecnego i wszystko organizującego w kosmiczny ład Rozumu (
[ho noús]). R. w tej wczesnej fazie odwoływał się do racjonalności, której upa-
trywał w metafizycznych strukturach rzeczywistości, uznając ją za w pełni po-
znawalną (inteligibilną).
Systematycznie rozwiniętą formę tego rodzaju r. i klasyczną, dominującą
przez następne wieki zaprezentowali Platon i Arystoteles. Pierwszy z nich źró-
deł racjonalności świata upatrywał w transcendentnej względem świata, wiecz-
nej i niezmiennej sferze idei. Sfera ta była całkowicie inteligibilna i nadawała
racjonalności sferze świata materialnego. Świat materialny „został utworzony
według modelu, który jest przedmiotem rozumu i myśli, i jest tym samym” (
Ti-
majos
, tłum. P. Siwek, Wwa 1986, 29 A–B). Natomiast wg Arystotelesa on-
tyczną podstawą racjonalności świata i jego poznawalności nie jest transcen-
dentna idea, ale forma (
[morphé]). Jest ona czymś obecnym w każdym
indywiduum i jako taka jest ontyczną podstawą definicji. Forma pozwala daną
rzecz poznać, czyli umieścić ją w kontekście jej koniecznych przyczyn. W jego
przypadku zwykło się mówić o metodologicznym r., polegającym na powiąza-
niu poznania naukowego z procedurami dowodowymi typu sylogistycznego. W
średniowieczu nawiązywano do obu wersji r. Szczególne znaczenie dla dal-
szych dziejów r. miała wczesnoscholastyczna formuła „sola ratione” (dosł. sa-
mym rozumem), postulująca taki rodzaj filozoficznej argumentacji, który nie
odwoływałaby się do żadnego innego autorytetu poza samym rozumem (zob.
M. Grabmann). Ta formuła stała się naczelną dyrektywą całej scholastyki śre-
dniowiecznej i renesansowej.
R. nowożytny (klasyczny). Wraz ze zamianą paradygmatu nauki,
jaki pojawił się z koncepcjami F. Bacona i Galieusza, zmieniło się w czasach
nowożytnych pojmowanie podstaw racjonalności i zasad. Niekwestionowanym
autorytetem dla nowożytnych racjonalistów był Kartezjusz, który w przedmo-
wie do francuskojęzycznej wersji dzieła
Zasady filozofii
przyrównał naukę
(wiedzę) do drzewa. Jego korzeniami miałaby być dostarczająca pierwszych i
niepowątpiewalnych zasad metafizyka, pniem fizyka, zaś wyrastającymi z nie-
RACJONALIZM
PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
go konarami „wszystkie inne nauki, sprowadzające się do trzech podstawo-
wych, mianowicie do medycyny, mechaniki i etyki” (R. Descartes,
Autor do
tłumacza książki. List, który może tu służyć jako przedmowa
, w: tenże,
Zasady
filozofii
, tłum. I. Dąbska, Kęty 2001
2
, 19).
W nowożytnym r. kartezjańskim szczególna rola przypadła więc metafi-
zyce, która odkrywa, określa i artykułuje jego zasady oraz ich poznawcze źró-
dła. Zasady te powinny spełniać 2 warunki: być bezwzględnie oczywiste oraz
„od nich zależeć musi poznanie innych rzeczy [...], podczas gdy na odwrót,
tamte bez nich poznane być nie mogą. Potem zaś trzeba się starać w ten sposób
wywieść z tych zasad poznanie rzeczy, które od nich zależą, by cały łańcuch
dedukcji, które się przeprowadzi, był całkowicie oczywisty” (tamże, 12). Na-
czelną wśród zasad była „cogito ergo sum”. Jest ona najpierwsza oraz najpew-
niejsza (fundamentum inconcussum) ze wszystkich i „uderza każdego, kto filo-
zofuje jak należy” (tamże, I 7). W r. wyraźnie zaznacza się obecność r. pojęcio-
wej w jego postulacie „jasnego i wyraźnego poznania” (clara et distincta per-
ceptio), poznawczej (nauka o poznaniu intuicyjnym jako bazowym fundamen-
cie epistemologicznym), metodologicznej (ścisłe powiązanie z modelem nauki)
i metafizycznej (nauka o matematycznej strukturze świata materialnego: „Apud
me omnia fiunt mathematice in natura”).
Szczególnie charakterystycznym elementem r. Kartezjusza była koncep-
cja „nauki powszechnej”, czyli mathesis universalis (synonimy: mathesis gene-
ralis, mathesis pura, mathesis vera). Jej zasadnicze idee zawarł we wczesnym
(nie opublikowanym za życia) dziele
Reguły kierowania umysłem
. Najwłaściw-
szą, bo najpewniej służącą badaniu prawdy metodą miała być analiza wypraco-
wana w ramach owej mathesis („Cała metoda polega na porządku i rozłożeniu
tego, na co należy zwrócić spojrzenie ducha, aby odkryć jakąś prawdę” –
Re-
guły kierowania umysłem. Poszukiwane prawdy poprzez światło naturalne
,
tłum. L. Chmaj, Kęty 2002, 28). Mathesis odwoływała się do przesłanek naty-
wistycznych (koncepcja wrodzonych pojęć
prima cogitationum utilium semi-
na) i apriorystycznych (akcent na autonomię poznania czysto rozumowego w
stosunku do doświadczenia). W r. Kartezjusza i jego następców szczególną rolę
odgrywała kategoria porządku (ordo), mająca tam uniwersalny sens i funkcję.
Jako kategoria metodologiczna oznaczała określony, zaczerpnięty z geometrii
(more seu ordine geometrico) sposób wykładu (modus scribendi geometricus),
uwzględniający określoną kolejność oraz status epistemologiczny poszczegól-
RACJONALIZM
PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
nych zdań (propositiones), zaś jako kategoria ontologiczna determinowała
związki przyczynowo-skutkowe oraz określała zasady prawa naturalnego.
Następcy Kartezjusza na kontynencie od XVII do pierwszej poł. XVIII
w. zmierzać będą w kierunku różnorako pojętej radykalizacji założeń jego r.
Akcent będzie położony na autonomizację poznania czysto rozumowego przez
rozszerzanie stosowalności w filozofii i nauce metody matematycznej (mos
geometricus). Istotne składowe tworzące metodę nowożytnego r. wypracował
B. Pascal w pracy
O geometrycznym sposobie myślenia
(tłum. M. Tazbir, w:
tenże,
Rozprawy i listy
, Wwa 1962, 115–156) w postaci: tzw. ars iudicandi
(sztuka sądzenia), ars demonstrandi, czyli procedury dowodzenia poznanej już
prawdy oraz retoryczno-pragmatystycznej sztuce przekonywania (ars de persu-
ader). Wg niego racjonalność jest cechą nie tyle rzeczywistości, która pozostaje
dla nas nieznana, co raczej samej nauki.
Modelowym przykładem dzieła głoszącego pogląd o pełnej racjonalności
świata jest
Etyka
B. Spinozy (tłum. J. Myślicki, Wwa 1991), który wszystkie
tezy tego dzieła wyłożył more geometrico.
Z czasem znacząco powiększano repertuar wrodzonych pojęć i zasad,
czemu towarzyszyły dążenia do rozszerzenia stosowalności metod matema-
tycznych, jak ma to miejsce w projekcie scientia generalis Leibniza – u niego
znajdujemy wszystkie główne elementy klasycznego r. Szczególnie ważne były
jego prace semiotyczne (
Meditationes de cognitione, veritate et ideis
), pozwa-
lające mu na pełną obiektywizację kryterium jasności i wyraźności i uspraw-
nienie procedur dowodowych („Omnis humanis ratiocinatio signis quibusdam
sive characteribus perficitur”
– G. W. Leibniz,
Die philosophischen Schriften
,
wyd.
C. I. Gerhardt, B 1978, VII 204). Osobną składową jego r. jest projekt
tzw. lingua universalis, czyli projekt powszechnego języka, mającego być ide-
alnym i doskonałym (wolnym od możliwości błędu lub fałszu) medium pozna-
nia, „wehikułem myśli”, narzędziem zdobywania nowej wiedzy oraz środkiem
porozumiewania się pomiędzy uczonymi.
W późniejszej fazie aktywności zasady swojego r. wyłożył Leibniz w ra-
mach monadologicznej metafizyki (zob.
Zasady filozofii
,
czyli monadologia
,
tłum. S. Cichowicz, w: tenże,
Wyznanie wiary filozofa
, Wwa 1969, 297–317).
Uznał, że ostateczną podstawą uzasadniania są struktury bytowe („Ratio est in
Natura [...]” –
Die philosophischen Schriften
, VII 289), których odczytaniem są
naczelne zasady (zasada identyczności, sprzeczności i racji dostatecznej). Od-
RACJONALIZM
PEF ― © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]