RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH, GEOGRAFIA, geografia info
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH
Działalność rzek należy do najbardziej powszechnych procesów rzeźbotwórczych. Na
większości obszarów lądowych rzeki są najważniejszym czynnikiem rzeźbotwórczym.
Działalność rzek polega na erozji rzecznej, transporcie materiału i jego akumulacji.
1. Niszczenie obszaru, przez który rzeka płynie jest wynikiem:
• erozji wgłębnej (dennej) - rzeka pogłębia koryto rzeczne
• erozji bocznej - rzeka oddziałuje na brzegi koryta rzecznego
• wstecznej (źródłowej) - rzeka poszerza niszę źródliskową
Zróżnicowanie erozji, jej intensywność warunkowane są głównie odpornością skał podłoża,
ale nie bez znaczenia są też - spadek rzeki, prędkość płynięcia, ilość niesionego materiału.
a)
Erozja wgłębna
odgrywa największe znaczenie w górnym biegu rzeki, gdzie rzeka
odznacza się największym spadkiem. Polega na szorowaniu dna niesionym
materiałem skalnym pochodzącym ze zboczy, dna, uderzaniu nim o dno i odrywaniu
od niego kolejnych fragmentów skalnych, w wyniku czego tworzy się stromościenna
dolina w kształcie litery V.
Intensywność erozji wgłębnej zależy też od głębokości położenia bazy erozyjnej
(= podstawy erozyjnej). Jest to głębokość, do której rzeka może wciąć się w podłoże.
Na ogół wyznacza ją poziom ujścia rzeki (przy rzekach głównych jest to poziom
morza). Baza erozyjna może ulegać zmianom np. na skutek podnoszenia lub obniżania
obszaru źródłowego, co może być wynikiem ruchów lądotwórczych, czy
epejrogenicznych. Wysokość ujścia też może się zmieniać (podnoszenie lub obniżanie
poziomu morza). Im większa jest różnica pomiędzy wysokością źródła i ujścia tym
erozja wgłębna jest bardziej intensywna, gdyż rzeka ma większy spadek.
Do innych form, które powstają na skutek erozji wgłębnej zaliczamy:
v
Jary, kaniony – głębokie doliny rzeczne o stromych ścianach. Największą
formą tego typu jest Kanion Colca w Peru a najpiękniejszą – Wielki Kanion
rzeki Kolorado w USA. W Europie – kanion Verdon w pd Francji
Kanion Verdon (Francja)
Kanion Colca
Wielki Kanion Kolorado
v
Przełomy rzeczne – powstają, gdy część doliny rzecznej podlega ruchom
pionowym. Podnoszenie się części doliny powoduje zmianę bazy erozyjnej
1
PDF created with pdfFactory trial version
(jest to głębokość, do której rzeka może wciąć się w podłoże – poziom morza).
Rzeka ma na tym obszarze większy spadek a co za tym idzie większą zdolność
erozyjną. Tak szybko jak teren się podnosi tak szybko rzeka wcina się w
podłoże. (Taki typ przełomu nazywamy antecedentnym) Przełomy mają często
postać kanionów. W ten sposób powstał np. przełom Dunajca przez Pieniny.
Inny typ przełomów powstaje na skutek erozji wstecznej na obszarze
źródłowym
v
Terasy rzeczne – występują głównie w środkowym biegu rzeki. Możemy
wyróżnić terasy skaliste, gdy rzeka wcina się w skały podłoża lub
akumulacyjne, gdy rzeka wcina się we własne osady. Najniższa terasa to terasa
zalewowa – jest jednocześnie terasą najmłodszą. Terasa znajdująca się na
górze doliny rzecznej jest terasą najstarszą
v
Progi rzeczne – powstają, gdy koryto jest zbudowane ze skał o różnej
odporności. Na obszarach o budowie płytowej często powstają
wodospady
–
woda spada z progu skalnego uderzając o podstawę ściany skalnej – w tym
miejscu tworzy się
kocioł eworsyjny
(zagłębienie wyżłobione przez spadającą
wodę w dnie rzeki u podstawy progu). Woda zawirowywuje i podcina
podstawę progu. Po pewnym czasie górna część progu traci oparcie i spada –
ściana progu się cofa (erozja wsteczna na progach rzecznych)
Największym wodospadem świata są Wodospady Wiktorii na Zambezii
(Afryka)
2
PDF created with pdfFactory trial version
Najwyższym wodospadem jest wodospad Salto del Angel na Wyżynie
Gujańskiej (Ameryka Południowa)
Wodospadem o największej liczbie progów jest wodospad Iguacu na Paranie
Najsłynniejszym wodospadem są wodospady Niagara w USA
Zbiór progów na rzece nazywamy
kataraktą
np. katarakty na Nilu
Gdy dno koryta zbudowane jest ze skał o różnej odporności ale ułożonych
ukośnie powstają
bystrza
(inaczej porohy – Dniestr, szypoty, sula). Są to małe
progi na rzece np. Szypoty na Tanwi w Roztoczańskim Parku Narodowym
3
PDF created with pdfFactory trial version
b)
Erozja boczna
doprowadza do poszerzania koryta rzecznego. Zachodzi w biegu
środkowym, gdzie rzeka ma już mniejszy spadek, ale prowadzi znacznie więcej wody
wskutek zasilania przez dopływy. Tu też zaczyna dominować transport materiału nad
erozją wgłębną. Erozja boczna wiąże się z krętymi korytami, w których nurt
przepływa wzdłuż brzegów wklęsłych, a oddala się od brzegów wypukłych. Rzeka
podcina wklęsłe brzegi, a materiał z niszczenia akumuluje na brzegach wypukłych.
Rzeka posiada największą prędkość w nurcie, stąd podcinanie skarpy brzegu może
odbywać się z prędkością nawet kilkudziesięciu metrów na rok. Niszczenie brzegów
powiększa krętość rzeki. Podcinanie brzegów i akumulacja materiału po przeciwnej
stronie podcinanego brzegu wykształca asymetryczną dolinę rzeczną.
Do form, które powstały na skutek tej działalności należą:
v
Meandry – zakola rzeczne
v
Starorzecza – jeziora, które powstają, na skutek odcięcia meandrów
c)
Erozja wsteczna
zachodzi w obszarze występowania źródła oraz przy cofaniu się
progów na rzece.
W obszarze źródliskowym, w miejscu wypływu wody podziemnej zasilającej rzekę
tworzy się nisza, rodzaj zagłębienia. Wypływ wody, zwłaszcza, gdy wody te są pod
ciśnieniem, poszerza otwór, a ściany niszy cofają się. Dochodzi do cofania się źródła, w
efekcie czego długość rzeki wydłuża się. Erozja wsteczna pojawia się w górnym biegu. W
ten sposób powstaje inny typ przełomu rzecznego – przełom epigenetyczny. Może też
dojść do zjawiska
kaptażu
– przejęcia wody jednej rzeki przez inną
4
PDF created with pdfFactory trial version
2
. Akumulacja
w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi
mniej wody oraz w odcinku ujściowym. W wyniku akumulacji tworzą się
v
łachy,
np. łachy meandrowe, mielizny, widoczne przy niższych stanach wody, a w
biegu dolnym materiał niesiony przez rzekę osadza się przy jej ujściu.
v
Podczas powodzi i wylewów rzek
, namuły rzeczne (aluwia)
nadbudowują równiny
nadrzeczne, nazywane dlatego równinami zalewowymi lub tarasem zalewowym.
v
Rzeka osadza materiał przy ujściu, jeśli zbiornik wodny, do którego uchodzi jest
płytki, brak jest prądów przybrzeżnych oraz nie występują pływy. Akumulowany
materiał tworzy stożek napływowy, czyli
deltę
. Określenia tego użył po raz pierwszy
w starożytności Herodot, który zauważył podobieństwo równiny przy ujściu rzeki do
greckiej litery - delty. Największą deltę na świecie wytworzyła Amazonka (100 tys.
km
2
), wielkie delty tworzą Ganges z Brahmaputrą, Mississipi, Nil, Wołga. Najszybciej
rosnącą jest delta rzeki Terek wpadającej do Morza Kaspijskiego (450 m/rok).
1.
Transport rzeczny polega na przenoszeniu materiału przez rzekę. Mamy 3 rodzaje
transportu:
v
Trakcja – toczenie i poślizg materiału po dnie (gł. w biegu górnym)
v
Saltacja – transport przez skoki (gł. w biegu środkowym)
v
Suspensja – transport materiału w zawiesinie (gł. w biegu dolnym)
Działalność rzeki w trzech odcinkach
5
PDF created with pdfFactory trial version
[ Pobierz całość w formacie PDF ]