Radziwiłł - Autobiografia, Historia, teksty źródłowe
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
B O G U SŁA W R A D Z I W IŁŁ
AUTOBIOGRAFIA
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL
MAIL: HISTORIAN@Z.PL
MMIII©
Powstanie „Autobiografii",
jej źródła i stosunek do anonimowego „Żywotu",
zachowane redakcje i rękopisy, zasady ich edycji
Czytając uważnie
Autobiografię
zauważamy, że opracował
ją Bogusław nie tylko w celu usprawiedliwienia się przed
społeczeństwem polskim z zarzutu zdrady i przejścia na
służbę obcą, lecz także dla uzasadnienia swych praw do
buławy, wynikających nie z zasług jego lub jego przodków,
lecz z osobistych kwalifikacji i wielkiego doświadczenia
wojskowego. Stąd tyle miejsca poświęcił Bogusław w tym
dziełku otrzymanym stopniom wojskowym i prowadzonym
przez siebie kampaniom. Nawet ogólna koncepcja własnej
sylwetki, polegająca na przedstawieniu siebie przede
wszystkim jako nieustraszonego rycerza, pojedynkującego
się nawet z niższymi od siebie stanem, związana była
wyraźnie z dążeniem do wykazania swych praw do buławy.
Wrażenie to potęguje odnalezienie przy rękopisach kolejnych
redakcji
Autobiografii
dwóch brulionowych memoriałów,
które wyszły spod ręki samego księcia Bogusława,
zatytułowanych:
Jako i którego roku do funkcyj wojennych
byłem awansowany
oraz
Kiedym wojną traktować począł i w
którychem był wojennych okazyjach.
Memoriały te pozostały
w brulionach i później nad nimi już nie pracowano, gdyż
treść ich uwzględniona została w
Autobiografii,
która w swej
najobszerniejszej, czwartej redakcji pominęła jedynie
dokładny wykaz podkomendnych Bogusława i niektóre
stoczone przez niego potyczki i odbyte wyprawy wojenne.
Pomysł opracowania memoriałów uzasadniających prawa
księcia Bogusława do buławy powstał najwcześniej po
śmierci Pawła Jana Sapiehy (zm. 30 grudnia 1665 r.), gdyż
już 18
stycznia 1666 r. Bogusław posyłał do Warszawy „prosząc
Króla J. M. o województwo wileńskie i o buławę wielką" dla
siebie lub dla brata Michała Kazimierza. Wakanse te były nie
obsadzone aż do sejmu, który rozpoczął się 9 listopada
1666 r.
1
O poprzednich, nieudanych staraniach o buławę,
prowadzonych od stycznia do września 1663 r., brak nawet
wzmianki, gdyż cały ten okres został w
Autobiografii
po
prostu pominięty.
Autobiografię
doprowadził książę
Bogusław do 18 października 1666 r., to jest do dnia swego
powrotu z Litwy do Królewca. Jest to zarazem
najwcześniejsza możliwa data powstania zarówno samej
Autobiografii,
jak i obu memoriałów. Najpóźniejszą datę jej
powstania odczytujemy w tekście, w którym Jan Leszczyński
występuje jeszcze jako podkanclerzy,
2
podczas gdy został on
w listopadzie lub grudniu 1666 r. na sejmie kanclerzem, a Jan
Kazimierz jest „teraźniejszym królem".
3
Możemy zatem przypuścić, że książę zasiadł do opracowy-
wania swej
Autobiografii
i obu memoriałów bezpośrednio po
powrocie z Litwy, 18 października, pod wrażeniem zarzutów,
z jakimi zetknął się on lub jego słudzy i współpracownicy na
sejmiku w Wiłkomierzu, na którym obrany został we wrześ-
niu t.r. posłem, lub w czasie pobytu w Wilnie. Potrzebę opra-
cowania podobnego dzieła podniesiono zapewne na wspólnej
konferencji obu Radziwiłłów, Bogusława i Michała Kazimie-
rza, w Wilnie w dniach 2—5 października.
Nie znaleźliśmy żadnego śladu posługiwania się
Autobio-
grafią
w celach propagandowych za życia księcia
Bogusława. Nie została nigdy przekazana do druku, a tekst
nawet czwartej, końcowej redakcji, posiada, co prawda
nieliczne, opuszczenia — głównie dat i
nazwisk, które nigdy
nie doczekały się uzupełnienia.
Możemy zatem przypuścić, że w momencie kończenia prac
redakcyjnych napłynęły do Królewca wiadomości z
Warszawy, które skłoniły księcia do zaniechania zamiaru
publikowania swej
Autobiografii.
4
Posłużenie się
Autobiografią
jako środkiem propagandowym
było tylko jednym z celów, którymi kierował się książę
Bogusław podejmując trud zbierania i opracowywania ma-
teriałów autobiograficznych. Głównym celem było zebranie
materiałów i swego rodzaju instruktaż, jak należy przedsta-
wić jego życie, przeznaczony dla osoby, u której Bogusław
zamówił opracowanie swej biografii. Zajmował się tym m.in.
30 października 1666 r. przede wszystkim „do pewnej księgi,
którą ktoś Domowi naszemu przypisuje".
5
Autobiografia
za-
stępowała jedynie doraźnie owo zamówione dzieło, które w
tych latach powoli powstawało pod piórem zaufanego
współpracownika księcia, Samuela Przypkowskiego. Przyp-
kowski był już autorem
Apologii
Janusza Radziwiłła,
wydanej drukiem po marcu 1657 r.
6
Opracowania i wydania
jej domagał się niegdyś Jan Mierzeński. W liście do
Bogusława Radziwiłła pisał w marcu 1657 r.: „pytają, czemu
defensio
[obrona niewinności księcia Janusza — T.W.]
in
publicum
nie wyszła i ksiądz Arnolf powiadał, że i posłowie
holenderscy barzo się o nią pytają. Zaczym racz W. Ks.
Miłość prosić J. M. pana Przypkowskiego, żeby nad nią
posiedział, z gotowej tylko
quondes
wyrzuciwszy, a
obiekcyjom świeżo refutacyją uczyniwszy
et inquietatem
facti
w rekuperowaniu dóbr nieboszczykowskich
pokazawszy."
7
Istniały zatem dwie redakcje
Apologii, z
których opublikowano tylko późniejsza.
Pierwszy ślad zbierania przez księcia materiałów autobio-
graficznych, zapewne dla Samuela Przypkowskiego, znajdu-
jemy w liście księcia do (Jana) Pękalskiego z 24 sierpnia
1665 r. Prosił on starego sługę jeszcze swego ojca o przeczy-
tanie „wszystkich pism i ordynansów swoich i wszystkie pe-
ryjody, w których intencyjej mojej się dosyć stało, ponoto-
wawszy posłać mi je, drugie zaś, którycheś do egzekucyjej
nie przywiódł, także mi poszlesz".
8
W przeszło rok później,
30 października 1666 r., prosił innego swego sługę,
Benedykta Olszewskiego, który był przy nim stale od sejmu
koronacyjnego 1648 r., o wynotowanie, na które sejmy
książę był posłem, zwłaszcza z Drohiczyna i Brańska, a także
z Liwu i z Nowogródka, którego roku otrzymał Bar i Brańsk,
„bo to ma służyć do pewnej księgi, którą ktoś Domowi
naszemu przypisuje".
9
Bylibyśmy zupełnie pewni, że tym
kimś jest Samuel Przypkowski, gdyby nie inicjatywa podjęta
w tym czasie przez księdza Schaffgotscha, proboszcza i
administratora biskupstwa wrocławskiego, który „genealogię
naszą chce światu na widok wydać". Z prośbą o materiały do
genealogii zwrócił się ksiądz Schaffgotsch do Bogusława za
pośrednictwem księdza Judyckiego, archidiakona
pomorskiego. Bogusław odpisał mu 16 czerwca 1665 r., że
wobec utraty archiwum Domu radziwiłłowskiego w
Tykocinie mógł jedynie
arbor
(
=
drzewo) Domu swego „u
niektórych dawnych przyjaciół i sług domowych zasiądź" i to
posyła Judyckiemu.
10
Do tych sług domo-
wych księcia należał bez wątpienia Jan Pękalski, autor
Me-
morabiliów,
który jednakże jeszcze do 24 sierpnia 1665 r.
nie udzielił swych materiałów księciu, gdyż Bogusław tego
dnia upominał go: „Na owe punkta, kiedym się rodził i
siostry moje, dziwuje się, że mi nie odpisujesz."
11
Ksiądz Schaffgotsch układał, jak wynika z powyższego li-
stu Bogusława do księdza Judyckiego, tylko drzewo genealo-
giczne Domu Radziwiłłów. Materiały biograficzne zbierał
zatem Bogusław do innej księgi. Być może jednak inicjatywa
księdza Schaffgotscha miała wpływ na decyzję księcia pod-
jęcia prac nad swą biografią i zamówienia jej u Samuela
Przypkowskiego, gdyż zastanawiająca jest zbieżność chrono-
logiczna obu tych inicjatyw.
Autobiografia
stała się głównym źródłem
Żywotu,
nad któ-
rym pracował co najmniej od 1667 r. Samuel Przypkowski,
pisząc bez wątpienia po łacinie. Ukończenia tej pracy książę
Bogusław nie doczekał się, gdyż zmarł 31 grudnia 1669 r.
Gdy w pół roku później, 19 czerwca 1670 r., zmarł również
Samuel Przypkowski, tekst
Żywotu
nie był nadal gotowy.
12
Anonimowy autor pośmiertnej biografii księcia, wygłoszonej
6 maja 1670 r. na Uniwersytecie Królewieckim, któremu
zmarły książę zapisał swą bibliotekę, posłużył się wobec
tego
Autobiografią
do ułożenia swej przemowy.
13
Po śmierci Przypkowskiego powierzono kontynuowanie
pracy nad
Żywotem,
zwanym
Historia
vitae defuncti
Principis,
anonimowemu autorowi, a w maju 1671 r.,
wskutek zmiany koncepcji dzieła, polecono mu pisanie pracy
od nowa
(de nova radice).
Została ukończona dopiero przed
24 lipca 1674 r.
14
Zachowała się w oryginale i w przekładzie
polskim w dwóch osiemnastowiecznych rękopisach, z
których jeden, kórnicki, stał się podstawą edycji Antoniego
Poplińskiego.
15
Ustalanie autorstwa
Żywotu
Bogusława Radziwiłła na pod-
stawie analizy tekstu jest pracą bezowocną. Do tekstu tego
zostały wcielone przede wszystkim obszerne partie
Autobio-
grafii,
której związek z
Żywotem
jest wyraźny, mimo że bez-
pośrednią analizę zależności stylistycznych utrudnia niedo-
stępność łacińskiego oryginalnego
Żywotu,
którego staropol-
ski
Żywot
stanowi tylko przekład. Poza
Autobiografią
autor
Żywotu
posłużył się relacjami osób z otoczenia księcia Bogu-
sława. Składali je niegdyś, na życzenie samego Bogusława,
Jan Pękalski i Benedykt Olszewski. W
Żywocie
znajdujemy
wyraźne ślady zużytkowania relacji przedstawiającej poje-
[ Pobierz całość w formacie PDF ]