RYSAK, Dokumenty historyczne - Instytut pamięci Narodowej, Biuletyn - artykuły
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
L
eszek
R
ysak
, IPN
POCZąTKI HARCERSTWA
Generał Robert Baden-Powell pełnił służbę w armii brytyjskiej m.in.
podczas wojen burskich. Dowodząc w oblężonym Mafekingu, korzy-
stał ze wsparcia nastoletnich
scouts
(zwiadowców, łączników), któ-
rzy pomagali utrzymywać łączność oraz obserwować ruchy przeciw-
ników. Sukces tej operacji pokazał ogromne możliwości, jakie daje
przygotowanie wojskowe i życiowe młodych chłopców. Ważna oka-
zała się nie tylko służba wojskowa, ale również ideowość i wycho-
wanie nastolatków.
Robert Baden-Powell i powstanie ruchu skautowego
Według przekazów o początkach ruchu skautowego w Anglii zaobserwowany przez Baden-
Powella brak prospołecznego przygotowania młodzieży natchnął go pomysłem wykorzysta-
nia doświadczeń wyniesionych z Mafekingu – tytułem próby zorganizowany został latem
1907 r. pierwszy obóz skautowy na Wyspie Brownse’ a w porcie Poole k. Bournemouth na
południu Anglii. Okazał się on zaczynem ruchu,
którego dynamizm rozwoju zaskoczył nawet
pomysłodawcę. Idea przygotowania młodych
chłopców do życia w dorosłym społeczeństwie
poprzez kształtowanie dyscypliny, otwartości
na otaczający świat, patriotyzmu, ćwiczenia
paramilitarne, a przede wszystkim wyrabianie
samodzielności i zaradności oraz wprowadzenie
systemu zastępowego, wynikłego z obserwacji
rodzin wielodzietnych, gdzie starszy brat opie-
kował się skutecznie grupą młodszego rodzeń-
stwa, znalazła wielu naśladowców i odbiorców.
Ruch skautowy już wkrótce przekroczył swoim
zasięgiem nie tylko granice Imperium Brytyj-
skiego, ale uwzględniając specyikę pełnionej
służby, objął stopniowo również dziewczęta-
skautki i dzieci-wilczęta. W ciągu kilkunastu
lat zloty skautów brytyjskich przekształciły się
w światowe zjazdy, a Robert Baden-Powell był
nazywany naczelnym skautem świata.
Sytuacja na ziemiach polskich
Czas zaborów był dla osób utożsamiających się z ideą państwa polskiego ogromnym
wyzwaniem. Tradycja i następstwo czasu włączające kolejne pokolenia w walkę o odzyskanie
niepodległości szczególnego natężenia nabrały na początku XX w. We wszystkich zaborach
powstawały organizacje, które za cel stawiały sobie nie tylko wychowanie w polskości, ale
także przygotowanie do walki o Niepodległą. Najdogodniejsza sytuacja do tworzenia różnych
1
polskich organizacji panowała w zaborze austriackim w warunkach „autonomii galicyjskiej”,
najtrudniej było w zaborze rosyjskim.
W trzech zaborach działało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które – obok harmo-
nii rozwoju jednostki zawartej w haśle „W zdrowym ciele – zdrowy duch” – przekazywało
młodzieży treści patriotyczne. Dzięki „legalności” działania stało się ważnym nośnikiem idei
polskości łączącym młodzież na wszystkich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.
W trzech zaborach działał też wśród młodzieży akademickiej konspiracyjny Związek
Młodzieży Polskiej „Zet”. Wyłoniła się z niego w 1909 r. Organizacja Młodzieży Niepod-
ległościowej „Zarzewie” z centralą we Lwowie, która zaczęła organizować Polskie Drużyny
Strzeleckie („Strzelec”).
W 1902 r. Wincenty Lutosławski założył we Lwowie stowarzyszenie abstynenckie o zabar-
wieniu religijno-ilozoicznym, szerzące poczwórną wstrzemięźliwość od alkoholu, tytoniu,
hazardu i rozpusty, nawiązujące pośrednio do „Koła Sprawy Bożej” Andrzeja Towiańskiego.
Ideowym celem była odnowa narodu polskiego, poprzez przygotowane w „Eleusis” elity.
Od początku tworzenia się polskiego skautingu elsowie stanowili naturalną przeciwwagę dla
„Zarzewia” i „Sokoła”, które kładly akcent na sprawność izyczną i przygotowanie wojskowe.
To za sprawą instruktorów pochodzących z „Eleusis” wprowadzono 10. punkt Prawa Harcer-
skiego (wcześniej skautowego), będący ewenementem w skali światowego ruchu skautowego
(„Harcerz jest czysty w myśli, w mowie i uczynkach; nie pali tytoniu i nie pije napojów
alkoholowych”).
Wielu młodych ludzi pragnących aktywnie uczestniczyć w polskich ruchach niepodle-
głościowych włączało się jednocześnie w działania kilku organizacji. W ten sposób wśród
zarzewiaków znajdziemy m.in. elsów Andrzeja Małkowskiego i Olgę Drahonowską (później
Drahonowska-Małkowska).
Kontakt z ideą skautową
Pierwsza wiadomość o tworzącym się w Wielkiej Brytanii ruchu skautowym ukazała się
2 października 1909 r. w warszawskim tygodniku „Świat” w notatce
Na drodze do stałej
armii
. Jednak o wiele ważniejsze okazały się dwa artykuły
Bi-Pi
i
Bi-es
zamieszczone 16
i 17 listopada 1909 r. w lwowskim dzienniku „Słowo Polskie”, w których sekretarz londyń-
skiego Towarzystwa Literackiego Edmund Naganowski, przedstawił oparte na relacji gen.
Roberta Baden-Powella informacje o powstałej w Anglii przed rokiem organizacji młodzie-
żowej, popularnie zwanej skautingiem
1
. Traiły one na podatny grunt „wolnej” Galicji, gdzie
dość swobodnie mogły działać liczne środowiska patriotyczne. Jednak należy podkreślić, że
drużyny na wzór skautowy powstawały bardzo szybko pod wszystkimi zaborami.
Lwów, 22 maja 1911
Legendą obrosło już pierwsze polskie tłumaczenie książki Roberta Baden-Powella
2
. Niesub-
ordynacja jednego z zarzewiaków spowodowała jesienią 1909 r. nałożenie na niego kary prze-
tłumaczenia książki
Scouting for Boys
, zaś odwlekanie jej wykonania doprowadziło do wyroku:
„Sąd Wojskowy, rozpatrzywszy przekroczenia żołnierza nr 14 popełnione 6 marca 1910 r., a to
1. niesubordynacji, 2. lekceważenia obowiązków, 3. demoralizacji – wyrokiem z dnia 15 marca
1
Por. W. Błażejewski,
Z dziejów harcerstwa polskiego (1910–1939)
, Warszawa 1985, s. 19.
2
Por. A. Kamiński,
Andrzej Małkowski
, Warszawa 1983; Barbara Wachowicz,
Druhno Oleńko,
Druhu Andrzeju
, Warszawa 2000.
1
Tablica w rzymskokatolickiej katedrze lwowskiej
skazuje go na 24-godzinny areszt domowy, o którego terminie zadecyduje komendant szkoły
żołnierskiej. Jako rehabilitację Sąd nakazuje żołnierzowi nr 14 przetłumaczenie dzieła pod tytu-
łem:
Scouting for boys
do 15 kwietnia br. i nadesłanie tegoż na ręce dziesiętnika nr 18. Członko-
wie Sądu Wojskowego: nr 9, nr 18, nr 31. Lwów, 15 marca 1910 roku”
.
Żołnierz nr 14 to Andrzej Małkowski, który po zapoznaniu się z angielskim oryginałem
książki Baden-Powella stał się gorącym orędownikiem zaadaptowania jej na gruncie polskim.
Jak wspominał jeden ze świadków tamtych wydarzeń „do tłumaczenia zabrał się teraz pilnie.
Ale nikt nie wiedział, że już i przedtem równie gorąco się przykładał. Książka angielska od
dnia, kiedy ją dostał, stała się dla niego ewangelią wszelkich cnót, katechizmem rycerskim,
przewodnikiem w drodze do wolnej Polski. Tylko on już postanowił, że tłumaczyć jej nie
będzie. On chciał ją nie tylko przełożyć na język polski, ale i na ducha polskiego dziejową
głębię pragnął ją przerobić, aby była kresowych rycerzy dawnej Polski wskrzeszeniem, aby
wydała nowych ludzi plemię”
.
Ideę skautową zaprezentowaną przez Małkowskiego na spotkaniu „Sokoła-Macierzy”
26 lutego 1911 r. Towarzystwo przyjęło dwa dni później, podejmując uchwałę o organizowaniu
drużyn skautowych na terenie i pod opieką „Sokoła”
5
. Już 20 marca pod kierownictwem Jerzego
Grodyńskiego
6
ruszył pierwszy kurs skautowy, którego wykładowcami i prowadzącymi ćwiczenia
A. Kamiński,
op. cit.
s. 15.
I. Płażewski,
Czoło harcerskiej kolumny
[w:] B. Wachowicz,
op. cit.
, s. 59.
5
W. Błażejewski,
op. cit.
, s. 26.
6
Jerzy Grodyński (1883
–
1918), inżynier architekt, instruktor skautowy, jeden ze współtwórców
skautingu i ruchu harcerskiego na ziemiach polskich (m.in. w 1912 r. prowadził pierwszy kurs skau-
20
byli m.in. Andrzej Małkowski (wygłosił wykład inauguracyjny), Mieczysław Neugebauer
7
i Hen-
ryk Bagiński
. Wzięło w nim udział około dwustu słuchaczy z „Sokoła”, „Zarzewia” i „Eleusis”.
Szukając momentu, który można by wskazać jako oicjalny początek ruchu skautowego
na ziemiach polskich, najczęściej przywołuje się powołanie do życia organizacyjnego drużyn
lwowskich. Miało to miejsce 22 maja 1911 r., kiedy po kursie instruktorskim i utworzeniu
Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie (Naczelny Komendant Skautowy – dr Kazi-
mierz Wyrzykowski
9
, członkowie – Andrzej Małkowski, Czesław Pieniążkiewicz
10
, Franci-
szek Kapałka
11
, Jerzy Grodyński, Alojzy Horak
12
, Olga Drahonowska), rozkazem Andrzeja
Małkowskiego zostały powołane: I Lwowska Drużyna Skautów im. Naczelnika Tadeusza
Kościuszki (drużynowy Czesław Pieniążek), II Lwowska Drużyna Skautów im. Hetmana
Stefana Czarneckiego (drużynowy Franciszek Kapałka) oraz III Lwowska Drużyna Skautek
im. płk. Emilii Platerówny (drużynowa Olga Drahonowska) i IV Lwowska Drużyna Skautów
im. Szymona Kohorta (najprawdopodobniej wówczas nie powstała)
1
.
Dalszy rozwój drużyn oraz kontakty instruktorów spod trzech zaborów sprawiały, że ruch
skautowy-harcerski nabierał coraz większego znaczenia w wychowywaniu młodzieży i przy-
gotowywaniu jej do udziału w walce o niepodległość Polski.
tingu w Poznaniu, z ramienia NKS we Lwowie nawiązał kontakty z Kongresówką – współtwórca
Naczelnej Komendy Skautowej w Warszawie, drużynowy i „miejscowy komendant skautów” w Kra-
kowie); w walkach polsko-ukraińskich o Lwów kierował oddziałami skautowymi (jako dowódca
kompanii został ranny pod Dawidowem 28 grudnia 1918 r. i zginął w niewoli).
7
Mieczysław Norwid-Neugebauer (1884
–
1954), instruktor skautowy, współtwórca i pierwszy
komendant naczelny Armii Polskiej, gen. dyw.; w latach 1914
–
1917 oicer w Legionach Polskich,
dowódca 6 pułku piechoty Legionów i III Brygady Legionów; w 1920 r. II z-ca Szefa Sztabu General-
nego WP; w latach 1930
–
1932 minister rządu RP; od 1939 do 1940 r. szef Polskiej Misji Wojskowej
w Londynie; w latach 1942
–
1947 szef Administracji Polskich Sił Zbrojnych; pozostał na emigracji,
osiedlając się w Kanadzie.
Henryk Bagiński (1888
–
1973), instruktor skautowy i harcerski, hm., płk., historyk wojskowości;
w 1911 r. drużynowy VII Lwowskiej Drużyny Skautowej, współzałożyciel Organizacji Młodzieży Niepod-
ległościowej „Zarzewie”, członek Związku Młodzieży Polskiej „Zet”; współtwórca i w latach 1911
–
1912
komendant naczelny Armii Polskiej pod pseudonimem „Józef Chłopski”, którego używał w działalności
konspiracyjnej; napisał podręcznik
Terenoznawstwo
przeznaczony dla drużyn skautowych i strzeleckich.
9
Dr Kazimierz Wyrzykowski (1868
–
1935), lekarz, naczelnik Związku „Sokoła” i „Sokoła-Macie-
rzy” we Lwowie, pierwszy Naczelny Komendant Skautowy we Lwowie; w latach 1912
–
1914 komen-
dant specjalnych kursów dla instruktorów skautowych z trzech zaborów; od 1924 dyrektor Centralne-
go Instytutu Wychowania Fizycznego przy Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.
10
Czesław Pieniążkiewicz, instruktor skautowy, propagator organizowania obozów drużyn skau-
towych na zasadach samowystarczalności, komendant miejscowej komendy skautowej we Lwowie,
redaktor naczelny „Skauta”.
11
Franciszek Kapałka, nauczyciel gimnastyki w lwowskim 3. Gimnazjum im. Króla Stefana Ba-
torego, instruktor skautowy, inspektor „Sokoła”, komendant kursów skautowych w Skolem, członek
Związkowego Naczelnictwa Skautowego.
12
Alojzy Horak (1891
–
1943), płk., współorganizator skautingu we Lwowie; w 191 r. zmobilizo-
wany do armii austriackiej, ciężko ranny; w Wojsku Polskim m.in. szef sztabu 4. Dywizji Piechoty
w Toruniu, dowódca 73. pp. w Katowicach, szef Biura Ogólno-Organizacyjnego Ministerstwa Spraw
Wojskowych, zastępca szefa i szef Wojskowego Biura Historycznego; we wrześniu 1939 r. szef sztabu,
a następnie dowódca Zgrupowania „Brześć”; w latach 1940
–
1942 komendant warszawskiego okręgu
ZWZ, rozstrzelany przez Niemców.
1
Por. W. Błażejewski,
op. cit.
, s. 27.
21
Andrzej Małkowski i Olga Drahonowska-Małkowska
Trudno, mówiąc o początkach skautingu w Polsce, nie wspomnieć małżeństwa Małkow-
skich. Oboje należą do grona współtwórców harcerstwa. Oboje mieli ogromny wpływ na kształt
jaki przyjęło. Andrzej przewodził w zaszczepianiu idei, zawsze był czynny w działaniu. Dzisiaj
dla harcerzy jest wzorem samodyscypliny, otwartości, służby, rycerskości, wrażliwości spo-
łecznej oraz patriotyzmu. Był twórcą lwowskiego „Skauta”, przygotował i poprowadził polską
reprezentację (z trzech zaborów, występującą pod polską lagą) na III Wszechbrytyjski Zlot
Skautów w Anglii w 191 r. Przystosował do polskich warunków podręcznik Baden-Powella,
który w 1911 r. wydał pod tytułem
Scouting jako system wychowania młodzieży
. Napisał też
obszerne sprawozdanie ze Zlotu –
Jak skauci pracują
.
Olga, którą poznał w „Ele-
usis”, zaczęła organizować
skautki-harcerki. W 191 r.
wzięli ślub (udzielił go ich przy-
jaciel, a zarazem projekto-
dawca Krzyża Harcerskiego
ks. Kazimierz Lutosławski)
i zamieszkali w Zakopanem.
Drużyna, której dowodze-
nie Andrzej przejął od Adama
Ciołkosza, stała się jedną
z największych i najprężniej
działających w tamtym cza-
sie. Zorganizował również
Patronat Skautowy, w skład
którego weszli m.in. Oktawia Żeromska (żona Stefana Żeromskiego, syn Adam należał do
drużyny), Mariusz Zaruski, Władysław Zamoyski. Razem przygotowywali w Tatrach, m.in.
gromadząc broń, Wolną Rzeczpospolitą Podhalańską. Odkrycie tych działań przez policję
austriacką zmusiło Małkowskich do emigracji do Anglii i następnie Stanów Zjednoczonych.
Andrzej zaangażował się w sprawę polską, walczył na froncie I wojny światowej jako żoł-
nierz oddziałów kanadyjskich. Zginął w katastroie morskiej 15 stycznia 1919 r., płynąc do
Odessy z misją od gen. Józefa Hallera.
Stefan Żeromski we wspomnieniu
O Adamie Żeromskim
(Warszawa
–
Kraków 1926,
s. 86–7) pisał: „P.[an] Andrzej Małkowski, drużynowy zakopiańskiego skauta, stał się
wkrótce dyspozytorem dusz i ciał swych młodych podwładnych. Wszystko, co mówił,
co zalecił, co wdrażał, uważane było za święte, nietykalne, najwyższe i nie podlegające
dyskusji. Rozkazy jego były spełniane ze ślepym, iście żołnierskim posłuszeństwem
i ścisłością. Skaut, ten genialny wynalazek angielski, ogarnął całą duszę Adasia. Znala-
zły tu swoją formę i zrealizowanie jego wewnętrzne, niejasne dążenia do wzniosłej czy-
stości, do prawdy i posłuszeństwa, zasadnicze cechy jego duszy. Pismo „The Scout”,
pożyczane przez drużynowego, stało się ulubioną jego lekturą, a zbiórki, ćwiczenia,
wyprawy, marsze i czuwania – jego żywiołem. Gotów był nie jeść, nie spać i nie spo-
czywać, byleby wypełnić rozkaz władz przełożonych”.
22
Tablica na przedwojennym Domu Harcerza.
przy ul. Łazienkowskiej w Warszawie
[ Pobierz całość w formacie PDF ]