Radomski A. - Badanie narracji historycznej. Próba konceptualizacji kulturoznawzej, artykuły
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKODOWSKA
LUBLIN { POLONIA
VOL.LVI
SECTIO F
2001
ZakªadMetodologii HistoriiUMCS
ANDRZEJRADOMSKI
Badanienarracjihistorycznej.
Próbakonceptualizacjikulturoznawczej
Examendelanarrationhistorique.
Essaideconceptualisationdesciencedelaculture
Problematyka obudowana wokóª badania narracji historycznej jest od
pewnegoczasu gªównymprzedmiotem dysput,zwªaszcza wkr¦guanglosa-
skiej lozoi i metodologii historii. Przeªomem daj¡cym ÿimpuls" do tej
o»ywionejdyskusjibyªagªo±namonograaHaydenaWhite'a:
Metahistory
.
1
Od tego momentu ukazaªo si¦ szereg interesuj¡cych studiów zainspirowa-
nych prac¡ White'a, które do±¢ radykalnie zmieniªy ÿnasze" spojrzenie na
historiogra¦ijejmo»liwo±cipoznawcze.
W tek±cie swym nie b¦d¦ jednak»e zajmowaª si¦ omówieniem debaty
ÿnarratywistycznej"(wymagaªobyto,jaks¡dz¦,t¦giejrozprawy).Spróbuj¦
natomiast, wychodz¡c z okre±lonej perspektywy teoretycznej, któr¡ okre-
±lamjako kulturoznawcz¡ (antropologiczna czy historyczno-kulturowa ina-
czej),zarysowa¢wªasnespojrzenienaokre±loneproblemyzwi¡zanezbada-
niemnarracjihistorycznych.Wkonsekwencjichciaªbympokaza¢nowemo»-
liwo±ci poznawcze iinterpretacyjne, jakie mog¡ powsta¢ dlanarratywizmu
w wyniku reinterpretacji kulturoznawczej (antropologicznej) jego podstaw
iokre±lonychtwierdze«.Rozwa»aniasweb¦d¦prowadziªnapªaszczy¹niepo-
równawczo-polemicznejzdwomanajbardziejwdotychczasowejhistoriinar-
H.White:
Metahistory.TheHistoricalImaginationinNinetheenth-CenturyEurope
,
Baltimore1973.
212
ANDRZEJRADOMSKI
ratywizmuwpªywamiorientacyjnymi,tj.opcjami:strukturalistyczn¡ipost-
strukturalistyczn¡.
ORIENTACJANARRATYWISTYCZNAWHISTORIOGRAFII
Poj¦cie narracji historycznej, jak zreszt¡ wi¦kszo±¢ poj¦¢ u»ywanych
w humanistyce, jest niejasne i wieloznaczne. Do najcz¦±ciej spotykanych
nale»¡ mi¦dzy innymi nast¦puj¡ce okre±lenia (narracji): 1) ÿopowiadanie"
oprzeszªo±ci
2
,2)ko«cowyproduktpracyhistoryka,3)kompetencja,dzi¦ki
której historyk bada przeszªo±¢, a nast¦pnie tworzy o niej ÿopowie±¢"
3
,
4) zbiór tropów i gur retorycznych; swoista ÿpoetyka" wypowiedzi histo-
rycznej,5)odmianaprocedurybadaniahistorycznego.
Badania nad narracj¡ historyczn¡ staªy si¦ dominuj¡c¡ problematyk¡
w ramach lozoi i teorii historii pocz¡wszy od lat osiemdziesi¡tych dwu-
dziestegostulecia.Dominacjatejproblematykijestszczególniewidocznana
gruncielozoianglosaskiej.
Narratywistyczna lozoa historii narodziªa si¦ w wyniku krytyki tzw.
analitycznejlozoihistorii.Obatenurtystanowi¡pewienci¡grozwojowy
charakterystyczny dla kr¦gu anglosaskiego. St¡d problematyka, jaka si¦
pojawia w ÿobu lozoach", sposób jej/ich rozstrzygania s¡ w pierwszym
rz¦dzie uwarunkowane tymi wªa±nie specycznymi zale»no±ciami, jakie tu
istniej¡.
Cech¡ charakterystyczn¡ analitycznej lozoi historii byªo pragnienie
unaukowienia historii w duchu ÿscjentystycznym". St¡d wyrosªo obsesyjne
niemal zainteresowanie: szukaniem praw historycznych, budowaniem ró»-
nychmodeliwyja±nianiaiuzasadnianiawiedzyhistorycznej,szukaniemnaj-
odpowiedniejszych podstaw empirycznych badania i poznawania dziejów,
wreszciepostulowaniewykorzystywania kre±lonychteorii ireguªmetodolo-
gicznychodbardziejÿzaawansowanych"dyscyplinhumanistycznychczyte»
spoªecznych.Owymposzukiwaniomidyskusjompatronowaªytakiewarto±ci,
jak: prawda, obiektywizm, realizm czy post¦p. Filozoa narratywistyczna
poddaªakrytyceoweusiªowaniaorazwarto±ci,którymonesªu»yªy.Takwi¦c
wplanieepistemologicznympróbowano/próbujesi¦pokaza¢,»eniemo»liwe
wydajesi¦osi¡gni¦cie obiektywno±ci czy prawdywbadaniuhistorycznym.
Ko«cowy produktpracy historyka | narracja (w jednym ze znacze« tego
terminu)niejestte»realistycznymzdaniemsprawyztego:`jaktonaprawd¦
Cz¦sto twierdzi si¦, »e owo ÿopowiadanie" jest: ÿmodelem jakiej± rzeczywisto±ci
pozaj¦zykowej" | G. Zalejko:
Narracja historyczna jako struktura ponadzdaniowa
, [w:]
Metodologiczne problemy narracji historycznej
, RRR 15, pod red. Jana Pomorskiego,
Lublin1990,s.107.
J.Topolski:
Teoriawiedzyhistorycznej
,Pozna«1983,s.278.
BADANIENARRACJIHISTORYCZNEJ...
213
byªo'. Podkre±la si¦ równie» decyduj¡cy wpªyw epoki badacza na sposób
badaniaprzeszªo±ci.
Wplanienormatywnym(metodologia normatywna)proponujesi¦wi¦c
zmian¦problematykibadawczej.Marginalizacji ulegaj¡dotychczasowe ÿªa-
migªówki" (wyja±nianie, uzasadnianie wiedzy, teorie, prawa historyczne,
struktury,procesyitp.).Ichmiejscezajmuj¡noweproblemyokre±laneprzez
takie poj¦cia, jak: tekst, dyskurs,pisarstwo historyczne, j¦zykowe modelo-
wanierzeczywisto±ci,metafora,symbol,kompetencjanarratywistyczna,re-
alizm wewn¦trzny czy dekonstrukcja, »eby poprzesta¢ na tych najwa»niej-
szych|no,irzeczjasna,samanarracja.
Za najbardziej znacz¡c¡ pozycj¦ w dotychczasowych dziejach lozo-
i narratywistycznej uchodzi gªo±na monograa Hydena White'a:
Metahi-
story
(1973). Ten ameryka«ski lozof historii i mediewista postawiª sobie
zacelopisaniedokona«najwybitniejszychdziewi¦tnastowiecznych history-
kówilozofówhistorii,takichjak:Hegel,Marks,Nitzsche,Michelet,Ranke,
Tocqueville i Burckhardt. Sam temat badawczy nie byª wi¦c czym± nie-
zwykªym, co wi¦cej, byª normalnym obszarem dziaªalno±ci poznawczej hi-
storyka historiograi czy metodologa historii. Nowatorskie natomiast byªo
jegouj¦cie.Dotychczasbowiemtegorodzajuprzedsi¦wzi¦ciakoncentrowaªy
si¦ na: zrelacjonowaniu, co na dany temat miaª do powiedzenia taki czy
inny historyk b¡d¹ lozof czy metodolog historii (plus w¡tki biograczne)
albo (jak to byªo w zwyczaju lozoi analitycznej zwªaszcza) na logicznej
ÿrozbiórce" analizowanych dzieª historycznych, polegaj¡cej gªównie na re-
konstrukcji stosowanych (przez danego historyka) sposobów wyja±niania,
uzasadnianiawiedzyhistorycznej,pojmowaniafaktów,¹ródeªhistorycznych
(isposobówpracyznimi),ÿtropieniu"w¡tkówteoretycznychwpracachhi-
storyków. White tymczasem podszedª do sprawy zgoªa odmiennie. Zadaª
sobiepytanie:dlaczegoprace(teksty)historykówmaj¡takianieinnycha-
rakter,jaki(inaczej)jestÿmechanizm"tworzeniaowychtekstów?Wodpo-
wiedziotrzymali±myokre±lon¡teori¦tworzeniatekstówhistoriogracznych
oproweniencji,jaksi¦najcz¦±ciejpodkre±la,strukturalistycznej,którajest
(tak»e)czym±wrodzajuteoriitworzeniairozwojuhistoriograi.
Punktemwyj±ciakoncepcjiWhite'ajeststwierdzenie,»eteksthistorio-
gracznyjest
suigeneris
tekstemliterackim.Jegotakaanieinnaformajest
determinowanaprzeztakzwanehistoryczneparadygmaty(niemaj¡onecha-
rakteru ponadjednostkowego najcz¦±ciej | w przeciwie«stwie do kuhnow-
skiegorozumieniakoncepcjiparadygmatu).Oweparadygmatysteruj¡wªa-
±niekonstruowaniemnarracji,którawi¡»ezesob¡pojedynczefaktywpewn¡
opowie±¢(zawieraokre±lon¡fabuª¦).ÿMetahistoryczneparadygmaty"uwi-
daczniaj¡ si¦ w postaci czterech tropów: metafory, metonimii, synekdochy
214
ANDRZEJRADOMSKI
i ironii. Fabuªa z kolei mo»e by¢ konstruowana w postaci: romansu, tra-
gedii, komedii i satyry. Gªówne formy argumentacji (uzasadniania) | to:
formizm,mechanicyzm,organicyzmikontekstualizm.Ka»dyteksthistorio-
gracznyodzwierciedla,zdaniemWhite'a,jak¡±ideologi¦.Wnawi¡zaniudo
Mannheima ameryka«ski badacz twierdzi, »e badane przez niego prace hi-
storiograczne odzwierciedlaªy takie postawyideologiczne, jak:anarchizm,
konserwatyzm, liberalizm i radykalizm. Tak wi¦c otrzymujemy tu pewn¡
siatk¦ poj¦ciow¡ do badania dziejów historiograi. Jednak»e na tym tylko
nie ko«czy si¦ rola propozycji White'a. Wysuni¦ta przez niego koncepcja
posiadatak»eokre±loneimplikacjemetodologiczneiogólnolozocznezwi¡-
zanezpojmowaniemhistoriograiijejmo»liwo±ciamipoznawczymi.Zawsze
twierdziªem, pisze White, »e dyskurs historyczny nie powinien by¢ trak-
towany jako okno odwzorowuj¡ce zbiór wydarze«, które si¦ powinno opi-
sa¢.Przeciwnie,dodaje,dyskurshistorycznypowinienby¢postrzeganyjako
znakowy system,który przejawia si¦ wdwóch kierunkachjednocze±nie: po
pierwsze, nadajeznaczenie (sens) wydarzeniom,podrugie, generuje formy
opowiadania (fabuªy, narracji). Dyskurs jest konkretn¡ kombinacj¡ faktów
iznaczenia,okre±laspecyczn¡struktur¦sensuiznaczenia,»epozwalaona
zidentykowa¢goraczejjakoproduktpewnegorodzajuhistorycznej±wiado-
mo±cini»czego±innego.
4
PoopublikowaniuswejmetahistoriiWhitewdal-
szymci¡gupróbujerozwija¢ideezawartewjegonajgªo±niejszymdziele:
ÿ[...]obecniepracuj¦nadrozwini¦ciemmojejteoriitropów,traktuj¡cj¡
jakokontynuacj¦logiki dialektykiipoetyki[...]Kiedypisaªem
Metahistory
,
prowadziªem seminarium na temat Vico. My±laªem o teorii, która pozwala-
ªabyanalizowa¢sposób,wjakikoordynujesi¦poziomyargumentowaniaoraz
zwi¡zkipomi¦dzyró»nymicz¦±ciami nararcji, nieb¦d¡cymiukªadamilogicz-
nymi.Takwi¦cuczyªemoVicoionpodsun¡ªminowysposóbmy±leniaoró»-
nychaspektachskomplikowanychdyskursów|takichjakhistoria.Toniejest
sprawabycialogicznym,aletropicznym.Tenpunktwidzeniazawarªemw
Me-
tahistory
.Zrobiªemtojednakwsposóbniedojrzaªy.Wtedyniewiedziaªemnic
o retoryce. Uczono mnie bowiem, »e retoryka jest rzecz¡ zª¡, »e jest niemo-
ralna, »e nie jest zainteresowana prawd¡, ale perswazj¡ [...] No có»: mo»na
rozpatrywa¢ retoryk¦ jakos sztuk¦ perswazji, albo jako nauk¦ o wypowiedzi.
WVikia«skiejtropologiidostrzegªemwªa±niepodstaw¦naukiowypowiedzi."
5
W podobnym ÿduchu" id¡ propozycje F. Ankersmita (drugiego obok
White'a najwybitniejszego przedstawiciela narratywizmu). Wprowadza on
poj¦cie`substancjinarracyjnej',któraorganizujeprzedstawianieprzeszªo±ci
wtek±cie.Takiekategorie,jaknp.RenesansczyO±wiecenies¡,jegozdaniem,
H.White:
HistoriceismHistoryandgurativeimagination
,[w:]
HistoryandTheory
,
1975Beiheft14,s.54{55.
E. Doma«ska:
Biaªa tropologia Hydena White'a i teoria pisarstwa historycznego
(fragmentywywiaduzWhite'em),ÿTekstyDrugie"1994,nr2,s.163.
BADANIENARRACJIHISTORYCZNEJ...
215
obrazamitworzonymiprzezhistoryka,nieza±sam¡rzeczywisto±ci¡.
6
Ztym
»e u Ankersmita poj¦cie narracji denotuje dwa znaczenia. Z jednej strony
substancja narracyjna jest tym, co umo»liwia budowanie obrazu minionej
rzeczywisto±ci(jestwi¦cdopewnegostopniaodpowiednikiemwhite'owskich
metahistorycznych paradygmatów), z drugiej strony jest ona pewnym ob-
razemdziejów(aleniewsensierealistycznym:`takjaktonaprawd¦byªo').
Przy czym istnieje jeden wyj¡tek. Jak bowiem pisze: ÿStaraªem si¦ tam
pokaza¢ [w
Narrative Logic
| przyp. A. R. ], »e podczas gdy caªo±ci j¦-
zykowe, zawieraj¡ce syntetyczne punkty widzenia na przeszªo±¢ (nazwane
przeze mnie mianem ÿsubstancji narracyjnych"), nie odnosz¡ si¦ do samej
przeszªo±ci,topojedynczestwierdzeniazawartewnarracji|tak".
7
Teoria narracji stworzona przez Ankersmita okazaªa si¦ wielce kontro-
wersyjnadlatradycyjnychhistorykówszukaj¡cychÿdost¦pu"doprzeszªo±ci
id¡»¡cych za prawd¡o niej.Ankersmitbowiemtak charakteryzuje konse-
kwencjeswojegostanowiska:
ÿZacz¡ªem ujmowa¢ te substancje jako substytuty samej rzeczywisto±ci
przeszªej.Peªni¡onetak¡sam¡rol¦jakdzieªasztuki,którewedªugGombricha
i Danto zast¦puj¡ rzeczy istniej¡ce realnie. Kiedy substytut zajmuje miejsce
rzeczy istniej¡cej w rzeczywisto±ci, zyskuje taki sam ontologiczny status jak
rzeczywisto±¢. Tak wi¦c, nie ma tu ju» miejsca na pytania epistemologiczne
[np. prawdy o przeszªo±ci | przyp. A. R.]. Staj¡ si¦ one bowiem pytaniami
estetycznymi."
8
Tegotypustwierdzeniadoprowadziªydopojawieniasi¦radykalnychpo-
gl¡dów na historiogra¦ i jej mo»liwo±ci poznawcze. Za najbardziej cha-
rakterystyczne mog¡ tu sªu»y¢ pogl¡dy tych teoretyków poznania histo-
rycznego opatrywanychwspólnymmianem`konstruktywizmu': ÿKonstruk-
tywizmwswychwieluformachwhistorii[wtradycjianglosaskiejnieistnieje
rozró»nienienahistori¦|wznaczeniu:dziejówihistoriogra¦jakonauk¦
odziejach.Tote»`historia'matudwaznaczenia:jakoprzeszªo±¢idyscyplina
wiedzy zajmuj¡ca si¦ badaniem tej»e przeszªo±ci | przyp. A.R.] wyra»a
pewn¡metazyczn¡tez¦,amianowicie»ehistorianieodtwarzaprzeszªo±ci,
nie odnosi si¦ do niej, nie reprezentuje jej, ani jej nie rekonstruuje (recap-
ture). Raczej historia tworzy przeszªo±¢ przez konstruowanie jej".
9
St¡d,
jaktwierdziAnkersmit,historycymoderni±cib¦d¡porównywalitekstzrze-
F.Ankersmit:
Narrative Logic. A Semantic Analysis of the Historian's Language
,
TheHague1983,s.100{101.
Od postmodernistycznej narracji do po-postmodernistycznego do±wiadczenia
. Ewy
Doma«skiejrozmowazF.Ankersmitem,ÿTekstyDrugie"1996,2/3,(38/39),s.196.
Ibid.
,s.197.
L. B. Cebig:
Unknowing Telling History. The Anglo-Saxon Debate
, [w:] ÿHistory
andTheory"1986,Beiheft25,s.65.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]