Radziejowski, UW - Zarządzanie, OGUNy przyrodnicze
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Janusz RadziejowskiOddział Warszawski Towarzystwa Urbanistów PolskichWszechnica Polska Szkoła Wyższa w WarszawiePlanowanie przestrzenne jako sposób adaptacji do zmian klimatui przeciwdziałania zjawisku rozlewania się miastWprowadzeniePlanowanie przestrzenne potencjalnie stanowi jedno z najważniejszych narzędzipozwalających na skuteczne kształtowanie środowiska, w tym na ochronę przed naturalnymiczynnikami mającymi wpływ na jego stan. Inaczej mówiąc, właściwe rozwiązania w tym zakresiemoże chronić nas przed konsekwencjami takich zdarzeń, jak zmiany temperatury, gwałtowneopady i ich skutki w postaci podtopień i powodzi, czy też osuwisk gruntu. Te fenomenymeteorologiczne, których częstotliwość wyraźnie zwiększa się w ciągu ostatniej dekady,kojarzone są z teorią o zmianach klimatu. Według międzynarodowych gremiów zajmujących siętym zagadnieniem (IPPC 2007), ludzkość może próbować ograniczyć wpływ czynnikówantropogenicznych na zmiany klimatu, przez co powstrzymać niekorzystne zjawiska, a takżepróbować adaptować się do tych zmian, wprowadzając odpowiednie innowacje do gospodarki, wszczególności gospodarki przestrzennej, zabezpieczające przed zniszczeniami i stratami. Temuzagadnieniu poświęcone są dokumenty związane z globalnymi działaniami na rzecz klimatu,dokumenty Unii Europejskiej, a także dokumenty polskie.W rzeczywistości naszego kraju należy zdać sobie pytanie, czy planowanie przestrzennejest w stanie zapewnić nam bezpieczeństwo przed opisanymi tu zdarzeniami? Czy jest w stanieograniczyć ich skutki? Sytuacja w zakresie gospodarowania przestrzenią w Polsce jest trudna.Obserwujemy chaos w kształtowaniu przestrzeni i osiedli ludzkich, ich nieuzasadnionerozpraszanie się na dużych obszarach. Skutkuje to negatywnie dla środowiska, a także poważnymikłopotami w zakresie ekonomicznie uzasadnionych działań na rzecz rozbudowy infrastrukturytechnicznej, w szczególności takiej, która byłaby odporna na nadzwyczajne wydarzeniaklimatyczne.Konsekwencje zmian klimatycznych dla gospodarki przestrzennejNie wnikając w problemy, co jest przyczyną zmian klimatu – czy jest to wina nadmiernejemisji gazów cieplarnianych spowodowanych przez człowieka, czy też tak, jak wynika z raportów1IPPC1– główną przyczyną są czynniki naturalne, takie jak zmiany aktywności Słońca – należyprzyjąć, że klimat się zmienia. Trzeba też założyć, że obecna tendencja zmian może trwać długoi trudno będzie ją zatrzymać doraźnymi działaniami na rzecz poprawy klimatu (Archer 2011). Niejest to zresztąnovumw historii naszej cywilizacji. Śledząc dzieje zmian klimatu w ciągu ostatnichdwóch tysięcy lat można wyróżnić okresy ociepleń i oziębień i co najważniejsze zauważyć, żemiały one wpływ na rozwój Europy. Zmiany klimatu, według niektórych historyków byłyprzyczyną najazdów barbarzyńców, upadków państw, pozwalały na odkrywanie nowych ziem,pozostawiły swoje ślady w architekturze budowli, które musiały być przystosowane do ostregoklimatu.Obecne zmiany według IPPC (op. cit.) cechują najwyższe średnie temperatury naszejplanety od początków rewolucji przemysłowej w XIX wieku oraz od czasu masowychsystematycznych pomiarów temperatury. O ile obecne tendencje się utrzymają (co wiąże się zestałym wzrostem dwutlenku węgla, metanu i innych gazów cieplarnianych, spowodowanychdziałalnością człowieka), należy się liczyć z licznymi konsekwencjami, które mogą miećnegatywne, ale także pozytywne konsekwencje dla całej ludzkości. Według wspomnianych ocenIPPC wzrost średniej temperatury naszego globu o ponad 2oC (licząc od 1850 roku) w ciągupierwszej połowy obecnego stulecia może spowodować daleko idące zmiany. Najważniejszei najtrudniejsze do przeciwdziałania konsekwencje takich zmian – to zmiany stref klimatycznych,czyli przesunięcie się stref gorących w kierunku północnym i południowym, wzrost poziomuoceanu światowego od kilkunastu–kilkudziesięciu centymetrów do nawet kilku metrów (przyskrajnych ocenach) w ciągu najbliższych 50–100 lat. Takie globalne zmiany mogą doprowadzićdo radykalnych przeobrażeń warunków życia, zmienić mapę wybrzeży. Konieczne będąprzeobrażenia gospodarki i przebudowa infrastruktury technicznej na obszarach, dotkniętychnajdotkliwszymi zmianami. Liczyć się można z migracjami gatunków zwierząt i roślin, a takżez rozwojem drobnoustrojów chorobotwórczych. Przewidywane są także zmiany na mapiepolitycznej świata, gdyż zniknąć z niej mogą niektóre państwa wyspiarskie, które już obecniebywają zagrożone częściowym zalewaniem w okresie silnych sztormów. Z punktu widzeniagospodarki przestrzennej należy się liczyć z koniecznością przebudowy terenów ulegającychpustynnieniu i stepowieniu (na przykład dostosowanie sposobów produkcji rolnej, modernizacjai budowa systemów nawodnienia). Natomiast na obszarach obecnie relatywnie chłodnychpojawią się lepsze warunki do produkcji rolnej (dłuższe okresy wegetacji). Staną się one takżeatrakcyjniejsze dla wielu rodzajów turystyki i rekreacji, z wyjątkiem turystyki zimowej, dla której1Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu, działający w ramach Ramowej Konwencji Klimatycznej ONZ.2uprawiania warunki będzie można znaleźć tylko w wysokich górach i daleko na północy(ewentualnie na południu!). O ile spełnią się prognozy podniesienia poziomu wód mórzi oceanów, należy liczyć się z koniecznością konstruowania budowli chroniących wybrzeża,przebudową infrastruktury technicznej związanej z funkcjami portowymi czy turystycznymi. Byćmoże także konieczne będą zmiany lokalizacji miast, osiedli i na przykład urządzeń obronnych,zagrożonych zalaniem. O ile nawet zmiany klimatu nie wywołają tak radykalnych skutków, tonależy się liczyć z koniecznością stawienia czoła gwałtownym zjawiskom pogodowym, które jużobecnie są częstsze i bardziej gwałtowne niż te, które występowały w przeszłości. Do tychgwałtownych zjawisk pogodowych zaliczyć można:Huragany, silne wiatry, tzw. ”trąby powietrzne” (tornada), sztormy;Gwałtowne opady, a w konsekwencji powodzie i podtopienia, ze szczególnie ostatniodotkliwymi nagłymi powodziami (Flash Flood), które występują nie tylko na terenachgórskich, ale także na niżu, a także z osuwiskami gruntów;Susze meteorologiczne i hydrograficzne, dotkliwe dla rolnictwa i dla gospodarki wodnej(zaopatrzenie w wodę, żegluga);Śnieżyce, gołoledzie, mgły, utrudniające transport lądowy i lotniczy. Zagrażają teżbudowlom inżynierskim, jak na przykład liniom przesyłowym prądu elektrycznego,powodują również zniszczenia drzewostanów;Upały, które mogą grozić zdrowiu ludzi oraz powodować pożary lasów.Zakłada się, że wszystkie te zjawiska wymagać będą nowego podejścia do planowaniaprzestrzennego, projektowania budynków i obiektów inżynierskich. Trzeba będzie zwrócić uwagęna przykład na konieczność kształtowania odpowiedniego mikroklimatu w miastach i osiedlachprzez tworzenie terenów zieleni, stawów, itp., zapewnienie terenów zielonych wokół osiedli, com.in. oznacza ograniczanie niekontrolowanej suburbanizacji, czy też zabezpieczenie przedgwałtownymi powodziami przez rozbudowę kanalizacji deszczowej. W tworzeniu planówprzestrzegać należy zasady wykluczenia lub istotnego ograniczania lokalizacji budynkóww strefach możliwego występowania powodzi rzecznych oraz osuwisk. Szczególną troską należyobjąć obiekty potencjalnie niebezpieczne dla zdrowia ludzi i zwierząt (składowiska odpadów,chemikaliów). Zapewnić należy planowanie napowietrznych linii przesyłowych w ten sposób, byw momencie wystąpienia awarii istniały możliwości połączeń awaryjnych do miast. Tego rodzajudziałania można nazwać adaptacją do zmian klimatu.3Dokumenty dotyczące adaptacji gospodarki do zmian klimatuDziałania różnych gremiów międzynarodowych, a także krajowych odpowiedzialnych zazmiany klimatu koncentrują się na dwóch zasadniczych kierunkach. Po pierwsze, by poprzezzmiany w gospodarce osiągnąć redukcję emisji gazów cieplarnianych i ograniczyć, lub teżspowolnić tempo zmiany klimatu. Po drugie, należy przygotować społeczeństwo i gospodarkę donieuniknionej jego ewolucji, czyli adaptować je do zmian klimatu. Chociaż ten pierwszy kierunekwzbudza największe emocje i jest przedmiotem międzynarodowych sporów, na kim spoczywaćma główna odpowiedzialność za redukcję gazów cieplarnianych, to jak się wydaje, kieruneknastawiony na adaptacje do nieuniknionych zmian jest bardziej istotny z punktu widzeniabezpośrednich interesów ludzkości.Problem ten został dostrzeżony w pracach Ramowej Konwencji Klimatycznej ONZ(UNFCCC), a także w pracach IPPC. W trakcie prac XII sesji Konwencji UNFCCC w Nairobiw 2006 roku uchwalono „Program działań nad oddziaływaniem, wrażliwością i adaptacją dozmian klimatu”. Program ten stanowi zbiór zaleceń dla państw–stron konwencji co doprzygotowania własnych narodowych programów, które miałyby na celu wprowadzenie środków,uświadamiających konieczność adaptacji do zmian klimatu, a także ograniczanie skutków tychzmian dla różnych sfer życia.Nawiązując do tego dokumentu oraz własnych ocen (np. Impacts of Europe’s… 2008),również Unia Europejska uruchomiła działania na rzecz adaptacji do zmian klimatu. Rozpoczętood przygotowania dokumentu wskazującego na znaczenie procesu adaptacyjnego dlaspołeczeństwa i różnych sfer życia gospodarczego Wspólnoty. Dokumentem, który w ramach UErozpoczął proces adaptacji do zmian klimatu była Zielona Księga z roku 2007 (Zielona księga…2007).W 2009 roku opublikowany został kolejny raport w formie Białej Księgi pt. „Adaptacja dozmian klimatu: europejskie ramy działania” (Biała księga… 2009). Omawia znaczenie adaptacjioraz zawiera wskazania dla organów Unii Europejskiej (a także państw członkowskich) doprzygotowania dokumentów, zawierających propozycje konkretnych rozwiązań. Zwraca takżeuwagę na konieczność opracowania nowej metodologii w zakresie przystosowania infrastrukturytechnicznej, ze szczególnym uwzględnieniem projektów realizowanych w ramach programówTEN-T oraz TEN-E2.Ostatecznie w 2013 roku opublikowana została „Strategia UE w zakresie przystosowaniasię do zmiany klimatu” (Komunikat Komisji… 2013). Jej celem jest zwiększenie zdolności do2TEN – T Trans-European Transport Networks – Transeuropejska Sieć Transportowa.TEN – E Trans – European Energy Network – Transeuropejskie Sieci Energetyczne.4ochrony przed zmianami klimatu na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym oraz unijnym.„Strategia” postuluje wiele działań, jak odpowiednie planowanie użytkowania gruntów rolnych,czy też zapewnienie bardziej odpornej na gwałtowne zmiany pogody komunalnej infrastrukturytechnicznej. Działania te mają być wspomagane przez ukierunkowanie na ten cel części funduszyz programu LIFE3. Oprócz tego zasadniczego programu należy wspomnieć o raporcieEuropejskiej Agencji Środowiskowej (EEA) z 2012 r. na temat strategii adaptacyjnych dla miasteuropejskich (Urban adaptation… 2012). Dokument omawia działania, których podjęcieniezbędne jest dla osiągnięcia sukcesu w zakresie ochrony przed negatywnymi skutkami zmianklimatycznych na obszarach miast. Obejmuje on następujące zagadnienia:Wyzwania klimatyczne dla miast i jak mogą one bronić się przed takim zjawiskami, jaksusze czy powodzie.Jak można adaptować się do zmian klimatycznych poprzez prawidłowe planowanieurbanistyczne.Jakie jest znacznie zarządzania procesami miastotwórczymi na różnym szczeblachzarządzania.Cały proces rozwoju zdolność adaptacyjnych UE do zmian klimatycznych wspomagać mafunkcjonująca od 2012 roku europejska internetowa platforma w zakresie wymiany informacji natemat przystosowania do zmian klimatu Climate-ADAPT –climate-adapt.eea.europa.eu .Należy zwrócić uwagę, że zadania w zakresie przystosowania do zmian klimatu poruszanebyły w VI Programie Działań UE w zakresie ochrony środowiska na lata 2000–2012, gdzie jakojedno z narzędzi porządkowania działań na rzecz ochrony środowiska zalecane jest planowanieprzestrzenne. Innym ważnym dokumentem związanym z realizacją VI Programu Działań jest„Strategia tematyczna w sprawie środowiska miejskiego [COM (2005) 718] z 2006 roku”(Komunikat Komisji... 2006). Dokument ten zaleca szereg przedsięwzięć, mających na celuzrównoważony rozwój miast europejskich. Zwraca się w nim uwagę na konieczność realizacjiprogramów oszczędności energii w ramach miast, m.in. poprzez odpowiednie planowanie miast,dające w rezultacie efekt w postaci transportooszczędności struktur osiedleńczych. Ważne jesttakże zwrócenie uwagi na budynki energooszczędne, których realizacja winna być promowanaw miastach rozwijających się w duchu zrównoważonego rozwoju.Chociaż żaden z wymienionych dokumentów nie ma charakteru „twardego” aktuprawnego, jak traktaty unijne, czy dyrektywy narzucające członkom UE konieczność ich3Fundusz LIFE jest funduszem wspierającym działania na rzecz ochrony środowiska. Środki przyznawane są nazasadach konkursu, organizowanego przez Komisje Europejską5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]