Rzetelność w badaniach naukowych, Nauka
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
www.nauka.gov.pl
1
Rzetelność
Szanowni Państwo,
w badaniach
naukowych
głęboka odpowiedzialność za podejmowane działania i odwoływanie się do uniwersalnych
wartości etycznych muszą stanowić nieodłączny atrybut pracy naukowej i działalności
akademickiej.
oraz
poszanowanie
Promowanie najwyższych standardów w działalności naukowej i zapobieganie wszelkim
przejawom nierzetelności są przedmiotem szczególnej troski naszego resortu. Dlatego w lutym
2011 roku został powołany Zespół do Spraw Dobrych Praktyk Akademickich, którego głównym
zadaniem jest dbanie o wysokie standardy etyczne w polskiej nauce.
własności
intelektualnej
Mam przyjemność zaprezentować Państwu opracowanie „Rzetelność w badaniach naukowych
oraz poszanowanie własności intelektualnej”, będące owocem prac tego Zespołu. Niniejsza
broszura stanowi przegląd najczęstszych przewinień popełnianych przez badaczy, uchybień
w procedurach grantowych czy wreszcie naruszeń atrybucji autorstwa publikacji naukowych.
Jest to jednocześnie zbiór cennych wytycznych odnoszących się do kwestii własności intelektualnej,
uczciwości autorskiej i zachęta do piętnowania wszelkich przypadków łamania tych zasad.
Oddając w Państwa ręce to ważne opracowanie, pragnę jednocześnie złożyć serdeczne
podziękowania osobom, które przyczyniły się do jego powstania: Przewodniczącemu Zespołu
prof. dr. hab. Janowi Hartmanowi oraz jego członkom – prof. nadzw. dr. hab. Andrzejowi
Adamskiemu, prof. dr. hab. Grzegorzowi Gładyszewskiemu, ks. prof. dr. hab. Januszowi
Mariańskiemu, prof. dr. hab. Grzegorzowi Rackiemu, prof. dr hab. Grażynie Skąpskiej, prof. nadzw.
dr. hab. Romanowi Sławecie, prof. dr. hab. Wojciechowi Tomasikowi, prof. nadzw. dr hab. Aleksandrze
Wiktorowskiej oraz doc. dr. hab. Markowi Wrońskiemu.
Jestem głęboko przekonana, że działalność Zespołu jest kolejnym ważnym krokiem na drodze
budowania takiego sposobu uprawiania nauki i funkcjonowania szkolnictwa wyższego, który
pozbawiony będzie wszelkich przejawów nieprawidłowości. Wierzę, że nasza współpraca
przyczyni się do znaczącego umocnienia wzorców rzetelności, uczciwości oraz transparentności
w środowisku polskich badaczy.
Prof. Barbara Kudrycka
Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Warszawa 2012
2
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
3
Spis treści
Niniejsze opracowanie zostało przygotowane przez Zespół do Spraw Dobrych Praktyk Akademickich,
który doradza Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
W skład Zespołu wchodzą:
prof. dr hab. Jan Hartman – przewodniczący
Słowo wstępne Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego ......................................................................................................... 1
dr hab. Andrzej Adamski
Skład Zespołu do Spraw Dobrych Praktyk Akademickich ...................................................................................................... 2
prof. dr hab. Grzegorz Gładyszewski
I Rzetelność w badaniach naukowych i procedurach grantowych ......................................................................................... 4
ks. prof. dr hab. Janusz Mariański
1. Niedbalstwo i ignorancja metodologiczna ............................................................................................................................................................ 4
prof. dr hab. Grzegorz Racki
2. Badania pozorne i zbędne ............................................................................................................................................................................................ 5
prof. dr hab. Grażyna Skąpska
3. Nadużycia metodologiczne ......................................................................................................................................................................................... 6
dr hab. Roman Sławeta
4. Rzetelne projektowanie i rozliczanie badań. Konlikt interesu w procedurach grantowych ............................................................... 8
prof. dr hab. Wojciech Tomasik
5. Zgłaszanie zastrzeżeń i wątpliwości. Zawiadamianie o nadużyciach ........................................................................................................ 10
dr hab. Aleksandra Wiktorowska
6. Raportowanie o wynikach badań i ich rozliczanie ............................................................................................................................................ 11
dr hab. Marek Wroński
II Rzetelna atrybucja autorstwa ............................................................................................................................................... 14
III Poszanowanie własności intelektualnej i uczciwość autorska ......................................................................................... 18
Zespół do Spraw Dobrych Praktyk Akademickich, powołany 15 lutego 2011 r., ma za zadanie przede wszystkim
formułować opinie i wnioski w sprawach dotyczących naruszania dobrych praktyk w nauce i szkolnictwie
wyższym, a także wypracowywać rozwiązania instytucjonalne oraz rekomendacje służące umacnianiu wysokich
standardów etycznych w świecie akademickim.
1. Plagiat ............................................................................................................................................................................................................................... 18
2. Nieuczciwe dysponowanie własnym dorobkiem („autoplagiat”) ............................................................................................................... 23
www.nauka.gov.pl
5
I Rzetelność w badaniach naukowych
i procedurach grantowych
prowadzić może do poważnych przykrości, przeżywanych
przez te osoby w ich środowisku, oraz do konfuzji etyczno-
emocjonalnej, a nawet konliktów sumienia na tle obyczajowym
i kulturowym. Wszelkie badawcze ingerencje w moralność
i zasady kulturowe osób oraz grup będących przedmiotem
badań psychologicznych i społecznych powinny mieć
postać możliwie najłagodniejszą, co wymaga od badaczy
szczególnej wrażliwości i odpowiedzialności.
starannie zabezpieczona i gotowa do udostępnienia
innym badaczom, w zakresie niezbędnym do weryikacji
wiarygodności uzyskanych wyników. Ponadto należy
uznać za wymóg etyczny życia naukowego prowadzenie
dla wszystkich kandydatów na badaczy (zwłaszcza
doktorantów) kursów metodologii badań naukowych
i kursów etyki akademickiej. Błędy metodologiczne i etyczne
są bowiem powodem wielu krzywd, a także marnotrawienia
ogromnych środków w nauce oraz jedną z największych
przeszkód w rozwoju nauki w ogóle.
Pragnienie sławy i korzyści, jakie przynieść może odkrycie
naukowe, zawsze było i nadal pozostaje psychologiczną
i społeczną przyczyną różnego rodzaju nadużyć i oszustw.
Nauka wciąż ponosi straty moralne i materialne z powodu
fałszerstw i ludzkich słabości (także słabości moralnych)
oraz błędów popełnianych w postępowaniu badawczym.
Mimo coraz surowszych rygorów oraz środków kontroli
wyników naukowych wciąż zdarzają się przypadki fabrykowania
lub fałszowania danych, a nawet zakrojone na szeroką
skalę naukowe mistyikacje. Oprócz nadmiernej ambicji
niektórych naukowców nierzetelne postępowanie badawcze,
manipulacje i oszustwa mają swe źródło w bardzo silnej
rywalizacji, a ujmując to ogólniej – w presji towarzyszącej
wykonywaniu zawodu badacza. Już nie tylko kariera, lecz
w ogóle utrzymanie się w zawodzie wymaga sukcesów
badawczych, ogłaszanych w stosownych publikacjach. Zdarza
się więc, że dążąc do tych sukcesów za wszelką cenę,
naukowcy decydują się na działania nieetyczne, czasem
nawet nie zdając sobie do końca sprawy z ich naganności.
1. Niedbalstwo i ignorancja metodologiczna
Najpospolitszym przewinieniem w badaniach naukowych
jest niedbalstwo. Wyraża się ono w nieprofesjonalnym
z metodologicznego punktu widzenia planie badaw-
czym, niedbałym prowadzeniu czynności badawczych (np.
eksperymentów i obserwacji), powierzchownej analizie
zgromadzonego materiału empirycznego, niestarannej
redakcji publikacji naukowych i słabym zabezpieczaniu
dokumentacji badawczej.
Przejawem niestaranności jest
również rozrzutność, lekceważenie wymagań ochrony
środowiska oraz niestosowanie wymogów bezpieczeństwa
w prowadzeniu badań, a w przypadku badań z udziałem
ludzi – obcesowe traktowanie badanych, brak szacunku dla
prywatności i intymności, a przede wszystkim niestaranne
wykonywanie takich procedur, jak informowanie
i uzyskiwanie świadomej zgody na udział w badaniach,
zapewnianie stosownych ubezpieczeń, opieki medycznej
w czasie badań i po ich zakończeniu. W przypadku badań
psychologicznych i społecznych niewłaściwe traktowanie
osób uczestniczących w badaniach często wyraża się
w niedostatecznym poszanowaniu ich prawa do
prywatności (anonimowości) oraz ich sfery uczuciowej, co
Należy pamiętać, że poważniejsze przewinienia w zakresie
właściwego postępowania z osobami poddanymi badaniom
naukowym (np. brak świadomej zgody uczestników na
udział w badaniu biomedycznym, a zwłaszcza prowadzenie
badań z narażeniem zdrowia i życia uczestników lub osób
postronnych) są przestępstwami i trudno kwaliikować je
2. Badania pozorne i zbędne
Presja instytucjonalna sprawia, że wiele badań prowadzonych
jest bez istotnej potrzeby poznawczej.
Rzetelne badanie
naukowe nie może być uzasadniane w pierwszym
rzędzie potrzebami kariery akademickiej, lecz istotnymi
brakami wiedzy.
Przed sformułowaniem projektu
badawczego naukowiec zobowiązany jest sprawdzić przede
wszystkim, czy nie istnieje już dobrze ugruntowana wiedza
w danej kwestii. Przeprowadzanie zbędnych badań jest
bowiem marnotrawstwem podwójnie nagannym, gdy
pociąga za sobą wydatkowanie środków publicznych,
uciążliwości dla ludzi (np. probantów – uczestników badań
biomedycznych) czy cierpienia zwierząt. Oczywiście, zdarza
się, że ostateczne uwiarygodnienie ważnego odkrycia wymaga
przeprowadzenia jakiegoś eksperymentu kilkukrotnie,
w różnych ośrodkach. Zdarza się też, że niektóre badania
w kategoriach dobrych i złych praktyk naukowych.
Niekompetencja i bylejakość bynajmniej nie są czymś etycznie
neutralnym ani błahym.
Każdy naukowiec ma obowiązek
prowadzić swoje badania ze znawstwem metody
naukowej, w sposób zgodny z regułami sztuki badawczej,
z szacunkiem dla współpracowników i uczestników
badań oraz dla środowiska społecznego i przyrodnicze-
go, w którym działa.
Badania muszą być prowadzone
z zachowaniem rygorów wynikających z metodyki danego
typu badań. Analiza wyników powinna być skrupulatna
i obiektywna, zgodna ze wskazaniami ogólnej metodologii
badań oraz metodologii danej dyscypliny naukowej.
Po zakończeniu badań ich dokumentacja powinna być
6
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
7
trzeba przeprowadzać wielokrotnie, w nieco zmodyi-
kowanych warunkach. Nie wolno jednak nadużywać tych,
słusznych w wielu wypadkach, racji w celu usprawiedliwienia
niepotrzebnych w istocie badań.
manipulowanie danymi oraz samą hipotezą badawczą.
Należy pamiętać, że nie wolno modyikować hipotezy
badawczej w taki sposób, aby pasowała do uzyskanych
już wyników. Złożony, wielowątkowy lub wieloetapowy
model badawczy może przewidywać równoczesne
albo konsekutywne testowanie wielu hipotez, niemniej
jednak muszą być one sformułowane w punkcie wyjścia
prowadzonych badań. Pojawienie się nowej hipotezy
oznacza konieczność zaprojektowania nowego badania.
Jednocześnie należy pamiętać o tym, że badanie naukowe
ma wartość poznawczą nie tylko wtedy, gdy daje wynik
pozytywny (np. ustalenie istotnej korelacji, potwierdzenie
przewidywań, zaobserwowanie spodziewanego zjawiska
lub wykrycie spodziewanego obiektu), lecz również wtedy,
gdy daje wynik negatywny. Należy mieć to na uwadze,
kwaliikując prace do druku, oceniając wykonanie grantów
3. Nadużycia metodologiczne
Badania naukowe należy prowadzić w zgodzie ze
sztuką badawczą, z zastosowaniem uznanych metod.
Oryginalne, innowacyjne metody badawcze należy
zaś dokładnie przedstawić i poddać krytycznej analizie
w pierwszej publikacji, w której się je stosuje. Poprawność
metodologiczna gwarantuje rzetelność badania, jeśli w swej
części empirycznej zostanie ono przeprowadzone starannie,
w oparciu o prawdziwe dane.
Całkowicie niedopuszczalne
jest fałszowanie, zmyślanie bądź fabrykowanie
danych naukowych, na przykład przez pozorowany
eksperyment lub obserwację albo przez modyikowanie
rzeczywistych wartości liczbowych charakteryzujących
wyniki badawcze (np. wyniki pomiarów) w sposób
z punktu widzenia obrony testowanej hipotezy
warunków brzegowych dla zakłóceń i inne tego rodzaju
manipulacje, podobnie jak formułowanie hipotez post
hoc pasujących do uzyskanych danych – to przykłady
nadużyć i fałszerstw naukowych.
Błąd metodologiczny
oddziela od nadużycia kwaliikowanego w kategoriach
etycznych cienka granica. Dlatego najlepiej wystrzegać się
modeli badawczych, w których brakuje na tyle rozwiniętej
krytyki danych, by spełniała ona warunek próby falsyikacji
hipotezy.
prawomocność uzyskanych wyników, a także sformułowania
oceny arbitralności tych założeń oraz konsekwencji ich
ewentualnego zmodyikowania.
Systemowym zabezpieczeniem przed nadużyciami,
o których tu mowa, są procedury recenzyjne oraz zasady
organizacyjne, przyjmowane przez placówki naukowe.
Każde badanie naukowe powinno być starannie
dokumentowane w sposób na tyle szczegółowy, aby
analiza przechowywanej (lub udostępnionej – na przykład
w internecie) dokumentacji pozwalała z bardzo dużym
prawdopodobieństwem wykluczyć fałszerstwo bądź
inne, subtelniejszej natury, nadużycie. Zespołowa praca
badawcza powinna być koordynowana i kontrolowana przez
kierownika projektu badawczego, który bierze na siebie
odpowiedzialność za całokształt pracy i jej efektów, a także
współodpowiedzialność za wszystkie błędy i przewinienia,
których dopuszczą się osoby pracujące pod jego nadzorem.
lub w inny sposób recenzując dorobek naukowca.
Subtelną formą nadużycia metodologicznego i fałszerstwa
naukowego (czasami trudnego do wykrycia i oceny)
są fałszerstwa związane z manipulacjami prawdziwymi
danymi (zwłaszcza danymi statystycznymi) i takim ich
opracowywaniem, aby wyjściowa hipoteza, na przykład
wskazująca na istotną korelację dwóch ciągów wielkości,
została potwierdzona.
Tendencyjny dobór próby, czasu
i terytorium do badań statystycznych, tendencyjna
analiza danych, pomijanie danych niewygodnych
dla
zgodny z predykcją hipotezy badawczej.
Wielkie znaczenie dla zwalczania nadużyć metodologi-
cznych ma propagowanie wysokich standardów
odnośnie do części krytycznej opracowania publikacji
naukowej, a więc dyskusji wyników.
Autorzy powinni
prezentować wyniki swych prac w taki sposób, jakby
sami chcieli je podważyć. Dyskusja wyników wymaga
starannego omówienia założeń, których przyjęcie warunkuje
Fałszowanie danych, a tym bardziej ich zmyślanie, trudno
uznać za nadużycie metodologiczne w ścisłym sensie.
Nie nazwiemy bowiem zakazu oszukiwania ani nakazu
prawdomówności zasadą metodologiczną, gdyż są to
uniwersalne i oczywiste normy moralne.
Mianem nadużycia
metodologicznego należy określić w pierwszym rzędzie
testowanej
hipotezy,
dobieranie
korzystnych
[ Pobierz całość w formacie PDF ]