Rafał Wiśniewski - Ewolucja polityki bezpieczeństwa Japonii po zimnej wojnie. Od ''Państwa Moratorium'' do ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Przegl¹d Strategiczny 2011, nr 2Rafa³ WIŒNIEWSKIUniwersytet im. Adama Mickiewicza, PoznañEWOLUCJA POLITYKI BEZPIECZEÑSTWA JAPONIIPO ZIMNEJ WOJNIE. OD „PAÑSTWA MORATORIUM”DO STRATEGICZNEJ „NORMALNOŒCI”Polityka bezpieczeñstwa Cesarstwa Japonii w okresie po II wojnie œwiatowej jestnieprzerwanie obiektem ¿ywego zainteresowania, zarówno praktyków, jak i badaczystosunków miêdzynarodowych. Wynika to z dwóch zasadniczych przes³anek. Pierwsz¹stanowi tradycyjnie istotna pozycja tego pañstwa w miêdzynarodowym uk³adzie si³ re-gionu Azji (którego znaczenie dla ³adu globalnego stale roœnie). Ju¿ w czasachPax Si-nica(umowne w przedziale 221 r. p.n.e.–1842 r. n.e.), Japonia zachowywa³a wzglêdn¹niezale¿noœæ, a nawet okresowo przejawia³a aspiracje mocarstwowe1. W po³owieXIX w., pod wp³ywem kontaktu z ekspansj¹ mocarstw europejskich i Stanów Zjedno-czonych, Cesarstwo podjê³o ambitny program transformacji politycznej, spo³eczneji gospodarczej, dziêki któremu, sta³o siê pierwszym azjatyckim pañstwem uprze-mys³owionym oraz mocarstwem o statusie porównywalnym z potêgami kolonialnymi.Pod koniec XIX w. Japonia rozpoczê³a agresywn¹ politykê ekspansji kolonialnej,której kulminacj¹ sta³a siê próba ca³kowitego zdominowania regionu, w ramach tzw.Strefy Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej, w okresie II wojny œwiato-wej. Bezpoœrednio po zakoñczeniu wojny wydawa³o siê, i¿ pokonane i okupowaneCesarstwo trwale utraci pozycjê istotnego aktora regionalnych stosunków bezpieczeñ-stwa. Stosunkowo szybko jednak, nowy regionalny hegemon, w postaci USA, doceni³strategiczne znaczenie pokonanego przeciwnika w kszta³tuj¹cym siê systemie zimno-wojennym.Po³o¿enie geopolityczne Japonii determinuje jej kluczow¹ rolê w regionalnym syste-mie interakcji strategicznych. Archipelag Wysp Japoñskich, stanowi pó³nocny kraniec³añcucha wysp oddzielaj¹cych basen Zachodniego Pacyfiku od wybrze¿y kontynentuazjatyckiego. W wymiarze militarnym umo¿liwia to nie tylko sprawowanie kontrolinad szlakami ¿eglugowymi, ale równie¿ projekcjê si³y na kontynent (naturalnie równie¿blokowanie projekcji si³y na zewn¹trz przez potêgi kontynentalne)2. Zatem strategicz-ne po³o¿enie oraz wysoko rozwiniêta gospodarka przemys³owa zadecydowa³y o szcze-gólnej wartoœci Japonii w zimnowojennej rozgrywce o strefy wp³ywów. W zwi¹zku z tympriorytety okupanta uleg³y zmianie i w konsekwencji Cesarstwo sta³o siê kluczowym1Pod koniec XVI wieku japoñski wódz Hideyoshi podj¹³ nieudan¹ próbê podboju Korei i Chin.Patrz: Y. Deng,China’s Struggle for Status The Realignment of International Relations,Cambridge2008, s. 40.2J. R. Holmes,Japanese Maritime Thought: If Not Mahan, Who?,w:Asia Looks Seaward Powerand Maritime Strategy,eds. T. Yoshihara, J. R. Holmes, Westport 2008, s. 147–148.134Rafa³ WIŒNIEWSKIelementem amerykañskiego systemu sojuszy, zapewniaj¹cego powstrzymywanie ko-munizmu w Azji. W tamtym okresie wykszta³ci³ siê kolejny czynnik wyró¿niaj¹cy Ja-poniê jako przedmiot badañ. W wyniku przemyœlanej polityki rozwojowej, pañstwo toszybko sta³o siê jedn¹ z wiod¹cych potêg gospodarczych œwiata, jednak nie towarzy-szy³ temu oczekiwany wzrost potêgi militarnej i znaczenia politycznego. U zaraniazimnej wojny japoñscy przywódcy przyjêli oryginaln¹ strategiê polityki zagraniczneji bezpieczeñstwa, opart¹ na wyrzeczeniu siê instrumentów si³owych i ograniczeniupotencja³u obronnego do niezbêdnego minimum. Ograniczenia prawne, przyjêcie kon-cepcji wszechstronnego bezpieczeñstwa oraz silne nastroje pacyfistyczne i antymilitary-styczne spo³eczeñstwa doprowadzi³y do przyjêcia przez Cesarstwo miêdzynarodowejpostawy „pacyfistycznego pañstwa handlowego”. Taka polityka mocno kontrastowa³az poczynaniami innych znacz¹cych aktorów ówczesnego ³adu miêdzynarodowego.By³a równie¿ trudna do wyt³umaczenia z punktu widzenia tradycyjnej perspektywywyjaœniania stosunków miêdzynarodowych (opartej na realizmie politycznym), w myœlktórej wzrost potencja³u gospodarczego pañstwa powinien prowadziæ do mocarstwo-wych aspiracji i wzmo¿onych zbrojeñ. Strategia ta przynios³a jednak niespodziewanysukces, co doprowadzi³o niektórych obserwatorów do konkluzji, i¿ Japoñczycy znale-Ÿli now¹ formu³ê polityki zagranicznej pañstwa, lepiej dostosowan¹ do szybko globali-zuj¹cego siê œwiata3.Niezwykle intryguj¹cym pozostaje fakt, i¿ zasadnicza transformacja ³adu miêdzy-narodowego (tak w wymiarze globalnym, jak i regionalnym), któr¹ przyniós³ konieczimnej wojny, zapocz¹tkowa³a proces ewolucji japoñskiej polityki bezpieczeñstwaw przeciwnym od dotychczasowego kierunku. Bardziej niepewne œrodowisko bezpie-czeñstwa, uwarunkowania sojuszu z USA, oraz istotne zmiany w systemie politycznympañstwa doprowadzi³y do stopniowego odejœcia od formu³y drastycznie ograniczonegopotencja³u obronnego na rzecz rozbudowy si³ zbrojnych i wype³niania przez nie corazszerszego wachlarza misji. OdpowiedŸ na pytanie o treœæ i zakres tych zmian, ich przy-czyny oraz konsekwencje ma istotne znaczenie dla analizy obecnego i przysz³egokszta³tu œrodowiska bezpieczeñstwa miêdzynarodowego w Azji.POLITYKA BEZPIECZEÑSTWA JAPONII W OKRESIE ZIMNEJ WOJNY– PAÑSTWO MORATORIUMBezpoœrednio po zakoñczeniu II wojny œwiatowej japoñscy przywódcy stanêliprzed koniecznoœci¹ wypracowania nowej formu³y okreœlaj¹cej miejsce ich pañstwaw systemie miêdzynarodowym. Musieli tego dokonaæ w warunkach ruiny gospodar-czej, kompletnej kompromitacji przedwojennego systemu politycznego oraz obcejokupacji. Do czasu podpisania traktatu pokojowego i przywrócenia suwerennoœci naj-wa¿niejsze decyzje podejmowa³y w³adze amerykañskie. Jednak zasadnicze za³o¿eniajapoñskiej polityki zagranicznej i bezpieczeñstwa zosta³y wypracowane przez rodzi-mych przywódców. W praktyce oznacza³o to w¹sk¹ elitê biurokratów, która odgrywa³aK. B. Pyle,Japan Rising The Resurgence of Japanese Power and Purpose,Nowy Jork 2007,s. 3–6.3Ewolucja polityki bezpieczeñstwa Japonii po zimnej wojnie...135kluczow¹ rolê w japoñskim systemie politycznym od czasów Mieji, i z której pomocyprzy administrowaniu pañstwem korzysta³y w³adze okupacyjne.Decydenci musieli jednak uwzglêdniaæ silny wp³yw przeciwstawnych tendencjii nacisków. Z jednej strony nowy system polityczny, narzucony przez okupanta, wpro-wadza³ realnie rz¹dy parlamentarne, co w po³¹czeniu z rosn¹c¹ œwiadomoœci¹ (i ak-tywnoœci¹) obywatelsk¹ spo³eczeñstwa nie pozwala³o rz¹dz¹cym na ignorowanienastrojów opinii publicznej. W sposób zrozumia³y (bior¹c pod uwagê rozmiar cierpieñi zniszczeñ, które przynios³a wojna) spo³eczeñstwo wykazywa³o silne nastroje pacyfi-styczne i antymilitarystyczne. Ich politycznymi wyrazicielami by³y partie socjalistycz-na i komunistyczna, które bezpoœrednio po wojnie cieszy³y siê szerokim poparciemspo³ecznym. Kluczowym elementem ich programu by³ postulat ca³kowitego rozbroje-nia i œcis³ej neutralnoœci w rodz¹cej siê rywalizacji bloków polityczno-wojskowych.Jednoczeœnie USA by³y gotowe obj¹æ Japoniê sojuszniczymi gwarancjami bezpieczeñ-stwa, jednak oczekiwa³y, i¿ Cesarstwo podejmie czêœæ obowi¹zków (i kosztów)zwi¹zanych z realizacj¹ strategii powstrzymywania komunizmu w Azji. Stosunkowoszybko Amerykanie stworzyli ambitne plany remilitaryzacji Japonii i w³¹czenia jejw regionalny system sojuszy wojskowych. Równoczeœnie, w samej Japonii wp³ywowagrupa polityków konserwatywnych (za jej czo³owych przedstawicieli mo¿na uznaæIchiro Hatoyamê oraz Nobusuke Kishiego) g³osi³a program powrotu do mocarstwowejpozycji poprzez odbudowê si³ zbrojnych i prowadzenie niezale¿nej polityki zagranicznej.Najwiêksze wp³ywy uzyska³a jednak ostatecznie grupa umiarkowanych konserwa-tystów z premierem Shigeru Yoshid¹ na czele4. To w³aœnie oni sformu³owali strategiê,która okreœli³a miêdzynarodow¹ pozycjê Japonii na kolejne 40 lat. Warto zaznaczyæ, i¿kierowali siê oni nadzwyczaj trwa³ymi zasadami japoñskiej kultury strategicznej, któreukszta³towa³y siê jeszcze w okresie feudalnym i pozostaj¹ ¿ywe w polityce Cesarstwapraktycznie do czasów wspó³czesnych. Amerykañski badacz Kenneth B. Pyle w swejdog³êbnej analizie japoñskiej polityki zagranicznej, wskaza³ na szeœæ zasadniczych wzo-rów postêpowania w³aœciwych japoñskiej polityce zagranicznej5. Dla zrozumienianowej powojennej strategii szczególne znaczenie maj¹ trzy z nich: ranga i honor, auto-nomia i hegemonia regionalna oraz adaptacja i przystosowanie.Stronnicy Yoshidy nie zamierzali wyrzekaæ siê aspiracji do odgrywania przez Japo-niê roli mocarstwa regionalnego i licz¹cej siê potêgi œwiatowej. Innowacyjny mia³ byænatomiast sposób osi¹gniêcia tego celu. Od czasów rewolucji Meiji do ostatecznej klê-ski w II wojnie œwiatowej Japoñczycy próbowali narzuciæ Azji sw¹ dominacjê przy po-mocy si³y militarnej. Taka strategia zakoñczy³a siê kompletn¹ klêsk¹. U jej podstawle¿a³a s³aboœæ gospodarczych podstaw japoñskiej potêgi, szczególnie widoczna w kon-frontacji ze Stanami Zjednoczonymi. W nowych, powojennych uwarunkowaniachby³o jasne, i¿ punktem wyjœcia dla powrotu do mocarstwowoœci musi byæ odbudowagospodarcza. W tej sytuacji za celowe uznano wprowadzenie nowej hierarchii priory-tetów. Na jej szczycie mia³ siê znaleŸæ rozwój gospodarczy, a na samym koñcu kwestiemilitarne. Owocem nowego podejœcia by³a tzw. doktryna Yoshidy, któr¹ mo¿na45Szerzej: K. B. Pyle, op. cit., s. 225–233.Ibidem, s. 33–65.136Rafa³ WIŒNIEWSKIsprowadziæ do trzech zasadniczych za³o¿eñ6: 1) odbudowa gospodarcza musi byæ naj-wa¿niejszym priorytetem narodowym; dla jego osi¹gniêcia niezbêdna jest wspó³pracapolityczno-gospodarcza z USA; 2) Japonia powinna ograniczyæ zbrojenia do minimal-nego poziomu niezbêdnego do samoobrony i jednoczeœnie unikaæ zaanga¿owaniaw miêdzynarodowe stosunki polityczno-strategiczne; celem takiej postawy jest skupie-nie si³ i œrodków na promowaniu rozwoju gospodarczego oraz unikniêcie nadmiernychkontrowersji w polityce wewnêtrznej; 3) dla zapewnienia sobie d³ugotrwa³ego bezpie-czeñstwa Japonia zezwoli na za³o¿enie na swym terytorium amerykañskich baz woj-skowych.Za³o¿enia, które leg³y u podstaw tej doktryny znalaz³y ostateczne potwierdzeniew koncepcji „wszechstronnego bezpieczeñstwa”, która zosta³a sformu³owana w rapor-cie nieformalnej grupy studyjnej powo³anej przez premiera MasayoshiÔhirê(wyda-nym w 1980 r.)7. Zgodnie z t¹ formu³¹, bezpieczeñstwo pañstwa we wspó³czesnymœwiecie nale¿y rozpatrywaæ na kilku p³aszczyznach. Si³a militarna, choæ niezbêdna dlazapewnienia bezpieczeñstwa narodowego, jest ma³o u¿yteczna dla osi¹gania celóww polityce miêdzynarodowej i jej rola zasadniczo ogranicza siê do samoobrony przedagresj¹. Na pierwszy plan wysuniêto kwestie bezpieczeñstwa ekonomicznego. Za naj-wa¿niejsze instrumenty oddzia³ywania na œrodowisko miêdzynarodowe uznano relacjehandlowe i pomoc rozwojow¹. Koncepcja wszechstronnego bezpieczeñstwa by³a fak-tycznie sformalizowaniem dotychczasowej praktyki polityki japoñskiej i stanowi pod-stawê myœlenia o bezpieczeñstwie narodowym Cesarstwa praktycznie do dziœ. Wartojednak pamiêtaæ, i¿ by³a swoistym prekursorem nowego myœlenia o kwestiach bezpie-czeñstwa, które rozpowszechni³o siê w doktrynach innych pañstw (oraz dyscypliniestudiów strategicznych) dopiero po zakoñczeniu zimnej wojny.Jako podsumowanie rozwa¿añ nad intelektualnymi podstawami japoñskiej politykibezpieczeñstwa w okresie zimnej wojny warto przybli¿yæ myœl Yonosuke Nagai wyra-¿on¹ w koncepcji „œwiata moratorium” oraz Japonii jako „pañstwa moratorium”8.Zak³ada³ on, i¿ system miêdzynarodowy znajduje siê w fazie przejœcia od tradycyjnegomodelu westfalskiego (w którym najwa¿niejszym wyznacznikiem pozycji pañstwaby³a si³a militarna) do kantowskiego pokojowego porz¹dku œwiata, w którym gwaran-tem bezpieczeñstwa pañstw bêd¹ kolektywne porozumienia miêdzynarodowe. Fazêprzejœcia charakteryzuje wed³ug niego nuklearny pat miêdzy supermocarstwami, którywymusza swoiste moratorium na u¿ycie si³y zbrojnej w systemie miêdzynarodowym.Tym samym obok miêdzynarodowej hierarchii pañstw opartej na kryterium si³y mili-tarnej, pojawia siê alternatywna stratyfikacja oparta na innych kryteriach, przedewszystkim ekonomicznych. Tym samym najlepsz¹ strategi¹ dla Japonii jest odrzucenieza³o¿enia o koniecznoœci posiadania potencja³u militarnego odpowiadaj¹cego wypra-cowanej kondycji gospodarczej. Zamiast tego postuluje przyjêcie postawy „pañstwaIbidem, s. 242.G. D. Hook, J. Gilson, Ch. W. Hughes, H. Dobson,Japan’s International Relations Politics,economics and security second edition,London 2005, s. 155 oraz E. Heginbotham, R. J. Samuels,Japan,w:Strategic Asia 2002–03: Asian Aftershocks,eds. R. J. Ellings, A. L. Friedberg, M. Wills,Seattle 2002, s. 98–99.8K. B. Pyle, op. cit., s. 261–262.76Ewolucja polityki bezpieczeñstwa Japonii po zimnej wojnie...137moratorium”, koncentruj¹cego siê na rozwoju potencja³u gospodarczego, którego pod-staw¹ s¹ nowoczesne technologie.ród³em istotnych ograniczeñ dla swobody kszta³towania polityki bezpieczeñstwaprzez rz¹dz¹cych by³y równie¿ cechy systemu politycznego. Przejawia³o siê to zarównona poziomie kultury politycznej, jak i samej struktury systemu partyjnego oraz procesudecyzyjnego w ramach w³adzy wykonawczej. Pod wp³ywem doœwiadczeñ wojennychw spo³eczeñstwie japoñskim rozpowszechni³y siê postawy pacyfistyczne i antymilita-rystyczne, które z czasem znalaz³y siê wœród najwa¿niejszych norm i wartoœci two-rz¹cych kulturê polityczn¹ Cesarstwa. G³osz¹ce program neutralnoœci partie lewicowemog³y liczyæ na poparcie wp³ywowych œrodowisk opiniotwórczych oraz zdolnoœæ domobilizacji szerszej opinii publicznej w sprzeciwie wobec nazbyt ambitnych (w ichprzekonaniu) inicjatyw rz¹du w sferze bezpieczeñstwa narodowego. Doskonal¹ ilu-stracj¹ tego stanu rzeczy by³y masowe protesty zorganizowane w 1960 r. przezprzeciwników nowego traktatu sojuszniczego z USA. Odby³y siê wówczas najwiêkszemasowe demonstracje w powojennej historii Japonii i chocia¿ opozycji nie uda³o siêzablokowaæ ratyfikacji traktatu, to jednak kryzys polityczny wymusi³ rezygnacjê rewi-zjonistycznego premiera Nobusuke Kishiego. Od tamtej pory dla elit rz¹dz¹cych sta³osiê jasne, i¿ prowadzenie polityki bezpieczeñstwa wbrew opinii publicznej jest w no-wych uwarunkowaniach ustrojowych praktycznie niemo¿liwe.Warto jednak zaznaczyæ, i¿ postawa spo³eczeñstwa nie zawsze by³a tak nieprzejed-nana jak w czasie kryzysu 1960 r. Jak zauwa¿y³ badacz tego zagadnienia Yasuhiro Izu-mikawa, postawy antymilitarystyczne w spo³eczeñstwie japoñskim by³y pochodn¹trzech czynników: pacyfizmu, antytradycjonalizmu oraz obaw przed uwik³aniemw konflikty prowadzone przez amerykañskiego sojusznika9. W swoim studium przed-stawia on przekonuj¹ce argumenty na rzecz tezy, i¿ idee pacyfistyczne by³y tylko jed-nym z motywów warunkuj¹cych nastroje antymilitarystyczne i to niekoniecznienajwa¿niejszym. Pacyfiœci odnosili sukcesy polityczne wtedy, gdy udawa³o im siê wy-korzystaæ niechêæ spo³eczeñstwa do tradycyjnego elitarnego modelu rz¹dzenia, nieuwzglêdniaj¹cego szerokiej partycypacji spo³ecznej w podejmowaniu decyzji, orazobaw przed uwik³aniem w wojny prowadzone przez USA (np. w Wietnamie). Kiedysynergia tych trzech czynników nie by³a zapewniona (jak na przyk³ad w wypadku za-cieœniania wspó³pracy wojskowej z USA w drugiej po³owie lat siedemdziesi¹tych),rz¹d by³ w stanie przeprowadziæ kontrowersyjne zmiany bez nara¿ania siê na konfron-tacjê z opini¹ publiczn¹.W okresie powojennym w Japonii ukszta³towa³ siê tzw. „system 1955 roku”, któ-rego determinuj¹c¹ charakterystyk¹ by³a dominacja Partii Liberalno-Demokratycznej(ang. Liberal-Democratic Party – LDP), która nieprzerwanie sprawowa³a rz¹dy w la-tach 1955–1993 (a nastêpnie 1994–2009, w formule rz¹dów koalicyjnych). W efekciesystem partyjny Cesarstwa mo¿na nazwaæ jako 1,5 partyjny, co podkreœla s³aboœæ opo-zycji oraz uprzywilejowan¹ pozycjê partii rz¹dz¹cej. Z punktu widzenia formu³owaniai wykonania polityki bezpieczeñstwa istotne by³y dwie cechy tego uk³adu, tj. dwubie-Y. Izumikawa,Explaining Japanese Antimilitarism Normative and Realist Constraints onJapan’s Security Policy,„International Security” 2010, No. 2, Vol. 35.9
[ Pobierz całość w formacie PDF ]