Rafał Kur - Na czym polega doskonałość estetyki japońskiej, Japonia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Na czym polega doskonałość estetyki japońskiej?
Autor tekstu:
Rafał Kur
Rozważania nad pięknem estetycznym na podstawie dzieła Kenko
Zapiski dla zabicia czasu
(
Tsurezuregusa
).
Czy mamy oglądać kwiaty wiśni tylko wtedy,
gdy są w pełnym rozkwicie,
zaś księżyc wyłącznie wtedy, gdy nie skrywają go chmury?
Kenko
Tsurezuregusa
Tsurezuregusa, Zapiski dla zabicia czasu
to luźne zapiski prozą mnicha buddyjskiego
Kenko (1283-1350). Jego bardzo osobiste i refleksyjne notatki o charakterze impresyjnym, są
bardzo dobrym odzwierciedleniem charakteru estetyzmu japońskiego, gdyż opisują myśli
autora i jego stosunek zarówno do przyrody, jak i zwykłych spraw ludzkich
[1]
. Ponadto jego
dzieło tworzy kanon gatunku literackiego zwanego po japońsku
zuihitsu
(dosł. tak, jak pędzel
prowadzi, za pędzlem) czyli eseistykę, która nazwana została
san-dai-zuihitsu
, to jest "trzy
wielkie
zuihitsu
"
[2]
. Utwór ten uchodzi za przykład archetypów pojęć, gustów, upodobań,
krytycznych refleksji o pięknie, które stały się dziś wzorcowym punktem wyjścia do snucia
rozważań na temat estetyki japońskiej . Ale zakładam, że utwór jest nie tylko opisywaniem
pewnego wzoru podejścia estetycznego do piękna, lecz jest również — w tym przypadku —
pretekstem do próby zmierzenia czy porównania estetyki japońskiej (jako przedstawiciela
estetyki azjatyckiej) do europejskiej. Niestety, zbyt duży zakres materiału (literatura, poezja,
malarstwo, rzeźba, muzyka etc.), obejmujący takie porównawcze studium, nie pozwala w tym
momencie na głębszą analizę i jej rozpisanie, choć byłoby to nader interesujące.
Praca ta opisuje na czym estetyczne piękno, w tradycyjnym rozumieniu japońskiej
rzeczywistości
[3]
, polega. Na czym opiera się jej doskonałość. Jednak nie będzie to
odpowiedź eksploatująca znaczenie doskonałości. Nie będzie to prosta, łatwo definiująca czy
łamiąca złożoność tak skomplikowanego zjawiska, nie będzie to odpowiedź
per se
czy
a priori
,
lecz wynikająca po prostu z toku narzuconego rytmu pracy, w której wyjaśnienie znajdzie
czytelnik w miarę systematycznego wgłębiania się w temat. Będzie to badanie piękna jako
objaw ducha, jako fakt życia umysłowego, związany z tak zwanym poczuciem piękna, czyli
zmysłem estetycznym. To także rozpatrywanie piękna jako wytworu działalności ludzkiej,
nazwane sztuką
[4]
, w tym przypadku literatury japońskiej.
Aisthesis
Zdefiniować ogólne pojęcia estetyzmu japońskiego jest niezmiernie ryzykownym
zadaniem, i nie chodzi tu o problem pojęć typu
shibui
[5]
, gdzie znaczenie idei kontrastuje z
ich wykorzystywaniem w praktyce (te wyjątki są dosyć powszechne w sztuce większości krajów
na świecie), lecz o pewien paradoks wrażenia łatwości z jaką można podjąć tenże temat. Z
perspektywy stałych ideałów estetycznych wywodzących się z basenu Morza Śródziemnego
„(...) piękno w naszej europejskiej tradycji osiągnęło wymiar transcendentalny i absolutny
zarazem, co znaczy, że było pojmowane jako niezmienne, wieczne i bezwzględne. Jego
ziemskie odbicie zyskiwało swój możliwie najdoskonalszy kształt na podstawie takich cech
przedmiotu jak symetria, proporcja i dopełnienie, dających w rezultacie harmonijną jedność w
wielości"
[6]
. To wrażenie jest mylne, a jednak tak pewne bo „swoje". Ciężko jest
wytłumaczyć zjawisko bazujące na innych doświadczeniach, innym podejściu, innych i
bogatszych słowach, jeszcze ciężej wytłumaczyć je za pomocą swojej tradycyjnej i niezmiennej
metodologii. Posługujemy się narzędziami, dzięki którym wyjaśnienia były pewne i jasne i z
podobną wiarą chcemy zbadać zjawisko, które wyrosło na skrawku ziemi niemającym przez
długi czas styczności z kulturą europejską
[7]
.
„Gdy starożytny Grek, postrzegając zmienność przyrodniczego świata, szukał pewności i
bezpieczeństwa w świecie idealnym, wyznaczając tym samym na wieki koleiny kulturowego
rozwoju Europy, Japończyk — w zetknięciu z potężnymi żywiołami, na skrawkach ziemi
wydartej górom i oceanom — budował swój światopogląd opierając się na pojęciach kruchości,
marności i przemijania, którym systemy filozoficzne i religijne nadawały metafizyczny
Racjonalista.pl
Strona 1 z 11
charakter i moc. Z takiego właśnie podłoża wyrastały kolejne pojęcia estetyczne"
[8]
.
Nie twierdzę, że niemożliwe jest zbudowanie klarownego obrazu estetyki japońskiej, zbyt
zaawansowana jest wzajemna fascynacja na polu badawczym obu kultur, lecz zawsze taka
analiza pozostawia za sobą pewien niedosyt i poczucie niemożności całkowitego przeniknięcia
założonego tematu. Mimo tych wyjątków postaram się przedstawić główne ideały piękna
przytaczając jednocześnie krótką historię wzrostu znaczenia estetyki.
Niewątpliwie nad wyraz ważną rolę w dzisiejszym życiu Japończyków pełnią upodobania
estetyczne, sięgają one daleko wstecz historii Japonii. "(...) Opisy w literaturze pięknej sprzed
tysiąca lat, jak również pamiętniki i eseje wyraźnie pokazują jak bardzo Japończycy zwracali
uwagę na kwestie estetyczne. Rycerz europejski nosił rękawiczkę swej damy przy hełmie, ale
nie przyszłoby mu do głowy, by poddać ją wpierw oględzinom w celu sprawdzenia, czy spełnia
ona jego standardy estetyczne, a tym samym potwierdza, że dama jest warta tego, by za nią
umrzeć; wystarczała mu myśl, że owa rękawiczka zdobiła niegdyś jej dłoń, a zbyt skrupulatne
sprawdzanie materiału, koloru, wzoru itd. nie zaskarbiłoby mu względów ukochanej. Natomiast
japoński dworzanin z jedenastego wieku był nieugięty w oczekiwaniu estetycznej ogłady u
kobiety, której miał ofiarować swą miłość. Liścik od niej, pisany kaligrafią mniej doskonałą lub
rozczarowanie widokiem jej rękawa, sugerującym, że damie brak doskonałej wrażliwości na
dobór kolorów, mogły z łatwością stłumić jego żarliwość.
Wyniesienie estetyki na poziomy bliskie religii osiągnięto na dworze japońskim w
dziesiątym wieku. Naturalnie, wiązało się to z wymogami elegancji manier i troską o protokół,
które przywodzą nam na myśl Wersal. Na dworze japońskim jednak, inaczej niż w Wersalu, to
nie tylko
petit marquis
, dworski fircyk, układał wiersze dla swojej damy, ale wszyscy od
cesarza poczynając. Listy przybierały zwykle formę wierszy, przepięknie kaligrafowanych na
papierze o odpowiedniej strukturze, atramentem o dobranym odcieniu czerni; zręcznie złożone
i przytwierdzone do bukietu świeżych kwiatów, powierzane były paziom ubranym stosownie do
godności pana.
Estetyzm rozprzestrzeniał się z dworu na prowincję i z wyższych klas do pospólstwa. Kult
kwitnącej wiśni, pochodzący z dworu w Kioto, dziś jest powszechny: komunikaty radiowe
informują słuchaczy, gdzie kwiaty wiśni są otwarte w 80%, a gdzie tylko w 70% i całe
autobusy entuzjastycznych robotników jadą w wyznaczone miejsca. Oczywiście nie wszystkie
japońskie domy są zadowalające z estetycznego punktu widzenia, ale gdzie tylko pozwalają na
to środki finansowe, próbuje się stworzyć przynajmniej jakiś kącik nawiązujący do prostoty i
elegancji tradycyjnej estetyki.
Estetykę japońską można poznać nie tylko na podstawie stosunkowo ubogiej, dawnej
literatury poświęconej bezpośrednio temu zagadnieniu, ale także poprzez świadectwa zawarte
w literaturze pięknej [i na tym głównie się oprę w dalszym opisie; uwaga moja — R. K.],
krytyce literackiej, dziełach sztuki, a nawet stylu życia Japończyków, tak powszechny zasięg
ma bowiem tamtejszy estetyzm. Nasuwa się parę pojęć, według których omówić można
estetykę japońską: sugestia, nieregularność, prostota i nietrwałość. Te związane ze sobą
koncepcje wskazują na najbardziej typowe formy wyrazu estetycznego, mimo że (...)
przesada, jednorodność, nadmiar i trwałość także nie są obce estetyce japońskiej"
[9]
.
Trudność w analizie znaczeń estetycznych na podstawie poniższych cytatów utworu
Kenko, wywodzi się z ich naturalnej wieloznaczności. Skupię się na najważniejszych i
najczęstszych pojęciach, ale nie wykluczy to ich skomplikowania i wzajemnych powiązań często
nader wysublimowanych, o płynnych granicach. Standardowym przykładem niech będzie
termin
wabi
i
sabi. Wabi
to określenie ogólne, odnoszące się do życia związanego z ubóstwem,
niewystarczalnością i niedoskonałością, podczas gdy
sabi
jest określeniem bardziej
jednostkowym, odnoszącym się do poszczególnych obiektów i środowisk. Ponadto
sabi
oznacza
spatynowanie, pewien rodzaj samotności, zawierającą w sobie rustykalną bezpretensjonalność,
czy też archaiczną niedoskonałość, i wyraża się w formach prostoty i niewymuszoności.
Zawiera się w nim to niewyjaśnialne uczucie, które może być wytworzone przez artystyczną
kreację. Ponieważ jednak cel tych rodzajów ekspresji estetycznej jest ten sam, trudno
zdecydowanie oddzielać obydwa pojęcia. W niektórych przypadkach
wabi
traktowane jest jak
sabi
, a
sabi
pojmowane jako
wabi
. Na dodatek
sabi
różni się od delikatnej melancholii
mono-
no-aware
, gdzie nie rozpacza się nad opadłym kwiatem, lecz go kocha…
[10]
, no a
aware
już
dokładniej oznacza… i tak dalej, i tym podobnie. W dalszym ciągu pracy wyjaśnię dokładniej
znaczenie każdego z tych pojęć na przykładzie
Tsurezuregusa
Kenko, będzie to określenie
różnych estetycznych odcieni znaczeń nieregularności, prostoty, nietrwałości, ulotności,
doskonałości w niekompletności, wyrafinowania, smutku czy radości w ścisłym związku z
typowymi pojęciami japońskiego piękna pokroju
mono-no-aware, yugen, shibui, wabi i sabi,
haiku
(w tym m.in.
ryuko
)czy
miyabi.
Kenko pisze:
"Pory roku zmieniają się, a każdy przejaw tych zmian nas porusza. Powiadają, że nie ma
to jak jesień, jeśli chodzi o głębię odczuwania piękna przyrody. Z pewnością coś w tym jest.
Lecz i krajobraz wiosenny wywołuje w nas szczególne wzruszenia. Szczebiot ptaków brzmi
coraz bardziej wiosennie, a pod płotem zaczyna kiełkować muskana łagodnym promieniem
słońca trawa. Potem, gdy wiosna bardziej się zadomowi, jak okiem sięgnąć w powietrzu zalega
mgła i tylko patrzeć, a poczną otwierać się kwiaty wiśni. Ledwie jednak zdążą rozkwitnąć, już
nadchodzą wiatry i deszcze sprawiając, że ich płatki w wielkim pośpiechu opadają. I czujemy
się ogólnie podenerwowani, aż wreszcie pojawiają się zielone liście.
Od dawien dawna kwiaty drzewa mandarynkowego cieszą się sławą [wierzono, że aromat
jego kwiatów przywołuje wspomnienia — przyp. tłum., patrz: przypis 11]. Ale to zapach śliw
sprawia, że kierujemy nasze tęskne myśli ku minionym zdarzeniom. Czyż można się oprzeć
widokowi czystych, wdzięcznych kwiatków pełnika, bezbronnie zwisających delikatnych kiści
wistarii czy tylu innych jeszcze cudów?"
[11]
Jedną z pierwszych idei estetyki japońskiej, narzucającą się w tym fragmencie, jest
przemijanie i sentymentalny dialog z naturą. Najpełniejszy wyraz tego wrażliwego pojmowania
japońskiego świata przejawia się w
mono-no-aware
, zwrot tłumaczony czasami jako „smutek
rzeczy". Jest to wyrażenie subtelne, nacechowane emocjonalnie.
Mono-no-aware
, wynikające z
przekonania o konieczności harmonijnego współistnienia z naturą, opiera się na wierze
Japończyków, że człowiek rodzi się z natury i do niej powraca. Ten naturalny bieg zmian w
przyrodzie automatycznie przypomina nam cykliczne i nieuchronne przemiany w ludzkiej
egzystencji, podkreślając
mujo
czyli niestałość, niepewność ludzkiego życia. Ten właśnie
stosunek do natury czyni z
aware
charakterystycznie japońskie wyrażenie estetyczne
[12]
.
Znany filozof estetyki Krystyna Wilkoszewska opiera się tutaj na interesującej
interpretacji
mono-no-aware
Mikołaja Melanowicza, który pisze, że z grubsza odpowiada ono
naszemu
lacrimae rerum
(patosowi rzeczy). Jest to swoisty nastrój emocjonalny otaczający
ludzi, rzeczy, naturę i sztukę, przepojony smutkiem i melancholią, jakie powstają w zetknięciu
z nieuchronnie przemijającym pięknem świata zewnętrznego
[13]
. Melanowicz podkreśla, że
nie idzie tu jednak tylko o uczucie smutku, lecz o swoistą zadumę w obliczu samej istoty
świata: "...bez zetknięcia się z 'istotą bytu' nie jest możliwe
mono-no-aware
"
[14]
. Przedmioty
otaczającego świata, zwłaszcza przedmioty natury wprowadzają człowieka w stan
kontemplacji, w którym przeszłość (wspomnienia) ulega uteraźniejszeniu. Wówczas w psychice
następuje „zerwanie więzi z cyklicznym biegiem czasu, z porami roku i towarzyszącymi porom
obrzędami"
[15]
i przedmiotem kontemplacji staje się „nietrwałość" sama w sobie, jako
istotna jakość bytu.
Mujokan,
poczucie nietrwałości i przemijania rzeczy i ludzi, jest kategorią
filozoficzną, etyczną i estetyczną, leżącą u podstaw emocjonalnego smutku
mono-no-aware
[16]
.
Jednakże idea
mono-no-aware
nie w pełni przeniknęła powyższy fragment utworu Kenko,
gdyż pojawiają się tu również cechy
okashi
i
miyabi
.
Szczególnych wrażeń dostarczają uroczystości święta Tanabata. Gdy obchody dobiegają
końca, noce stają się coraz chłodniejsze, dolatują nas pokrzykiwania dzikich gęsi, a listki
lespedozy żółkną na niższych partiach krzewów. Nadchodzi czas żniw, ludzie suszą pierwsze
zbiory ryżu i to jesień właśnie przynosi całe bogactwo wrażeń. A jak miło czujemy się o
poranku nazajutrz po przejściu tajfunu wczesną jesienią!
(...) No i wreszcie — jałowy pejzaż zimowy. Ten także niewiele ustępuje urokom jesieni.
Dawno opadłe czerwone listki klonu przysypały trawę wokół stawu i to sprawia, że szron w
ogrodzie wydaje się bielszy. Nad ogrodowym strumieniem, rankiem, unosi się chmurka
rozproszonych kropel wody — cóż za rozkoszny widok
[17]
.
Okashi
jest kolejnym estetycznym wyrażeniem. Pierwotnie oznaczało coś, co wywołuje
uśmiech na twarzy, na skutek rozkoszy lub rozbawienia. Nie mamy tu do czynienia z
melancholią typu
aware
, lecz z radością zwykłej rozkoszy percepcji codziennych uroków
przyrody.
Okashi
dosłownie oznacza radość lub piękno w porównaniu z
miyabi
, które dosłownie
znaczy dworskość lub wyrafinowanie; odnosi się w sposób szczególny do piękna spokoju i
odczuwania przyjemności takich, jak głos pokrzykiwań dzikich gęsi, jak widok żółknących
listków lespedozy, opadłych czerwonych listków klonu czy chmurka rozproszonych kropel
wody, unosząca się rankiem nad ogrodowym strumieniem. Jest to — różnie przejawiające się -
Racjonalista.pl
Strona 3 z 11
uwznioślone poczucie wyrafinowania reprezentującego najwyższy poziom elegancji. W pewnym
sensie
miyabi
jest negacją prostych cnót. Wielu krytyków argumentuje, że to wyrażenie
estetyczne poddaje wyrafinowaniu i wygładzeniu proste wzory emocjonalne, takie jak
znajdujemy np. w
Man ’yoshu
. To właśnie wyrafinowanie nadało dworzanom arystokratyczny
polor, przeniesionych później na klasę wojskowych, a w wiekach późniejszych na zwykłych
ludzi
[18]
.
Warto jeszcze zaznaczyć, iż w tych delikatnych opisach przemijalności zjawisk przyrody
sugestywnie przenika temat nietrwałości samego dzieła twórcy. Kenko dostrzega tę odwieczną
współzależność i nie widać w tym żadnego buntu czy rozczarowania tak urządzonym światem i
egzystencji w nim jednostki. Przeciwnie, wyczuć można pewną pogodę ducha, może i
połączoną z
mono-no-aware
i tym podobnymi określeniami stanu ducha, ale w momencie
pełnego pogodzenia się z nietrwałością (Ching-Yu Chang nazwał to pięknem, która zawarta jest
w naturze, a która stanowi nieodłączny element ludzkiej egzystencji (
Ogólne pojęcie piękna
):
Przed wiekami mądrzy ludzie mawiali: „duszenie w sobie tego, co nam leży na sercu,
wywołuje nieprzyjemne uczucie podobne do wzdęcia". Marna to wymówka, ale niech tam,
pozwolę memu pędzlowi, niech kreśli co chce. Ta bezładna pisanina i tak nie jest przeznaczona
dla ludzkich oczu, a kartki zostaną przecież skrzętnie podarte i wyrzucone
[19]
.
Jednak wyższy poziom estetycznego opisu nietrwałości Kenko osiągnął we fragmencie
Cienki materiał nie nadaje się...,
w których widzimy jeszcze
wabi
i
sabi
, przeplecione efektem
shibui
czyli wyrazem nietrwałości, nieregularności, niejednolitości
[20]
:
Cienki materiał, powiedział ktoś, nie nadaje się na oprawę [zwojów i okładki książek],
ponieważ łatwo się wyciera. Ton'a, usłyszawszy to, skomentował: „Dopiero kiedy oprawa
przetrze się na grzbiecie i na krawędziach, a masa perłowa wykruszy się, ukazując goły sztyft
[na którym obraca się zwój], zwój wygląda naprawdę pięknie". Dał tym dowód prawdziwego,
wyszukanego smaku.
Niektórzy narzekają, jeśli jeden z zeszytów kompletowanej serii książkowej różni się
formatem od pozostałych. Tymczasem, ku mojej satysfakcji, opat Koyu twierdzi coś zupełnie
innego. Powiada mianowicie, że „kompletowanie za wszelką cenę pełnych zestawów świadczy o
kiepskim smaku. Właśnie to, co niekompletne jest w dobrym guście".
Ktoś powiedział: „czegokolwiek by to dotyczyło — doprowadzenie dzieła do samego
końca nie jest wskazane. Pozostawiając je w stanie niedokończonym, dajemy mu swobodę i
mamy wrażenie, jak gdyby dziełu przedłużano życie. Ponoć nawet przy budowie pałacu
cesarskiego zostawia się specjalnie jakiś fragment niedokończony". A w samych sutrach
buddyjskich czy w konfucjańskich księgach, które nam pozostawili przodkowie — ileż tam
brakujących ustępów i rozdziałów!
[21]
"W sztuce, w większości dziedzin kultury i w wielu codziennych zwyczajach odnajdujemy
niedopowiedzenia polegające na niekompletności. Efekt
shibui
jest wtedy doskonały, gdy
nadaje ono rzeczom posmak nieuchronności, a jednocześnie spontaniczności w taki sposób, jak
gdyby rzeczy nie mogły posiadać innej natury. Niekompletność daje odbiorcy możliwość
dopełnienia własną wyobraźnią przedmiotów lub czynności.
Shibui
wymaga aktywnej percepcji
obserwatora. Odwrotna perspektywa malarstwa japońskiego pokazuje obserwatora stającego
się uczestnikiem. Pozwala to lepiej zrozumieć japońskie umiłowanie niedoskonałości i
nieregularności"
[22]
.
Za zamiłowaniem do prostoty i naturalnych właściwości rzeczy stoi może najbardziej
charakterystyczny dla Japonii ideał estetyczny — nietrwałość. D. Keene tłumaczy to, iż "na
zachodzie pragnieniem było najczęściej osiągnięcie artystycznej nieśmiertelności, które
prowadziło do wznoszenia budowli z trwałego marmuru. Świadomość, że nawet takie budowle
kruszą się i giną, wywoływała łzy w oczach poetów. Japończycy budowali dla nietrwałości, choć
paradoksalnie jedne z najstarszych na świecie budowli zachowały się właśnie w Japonii.
Japońskie przekonanie, że nietrwałość jest koniecznym składnikiem piękna, nie oznacza
oczywiście braku wrażliwości na ból przemijania. Przeciwnie, niezależnie od tematu dawnych
wierszy, ich głębsze znaczenie często stanowiło wyraz żalu nad kruchością piękna i miłości.
Jednak Japończycy byli głęboko świadomi, że bez tej śmiertelności nie byłoby piękna. Kenko
pisał:
„Gdyby człowiek miał nigdy nie zniknąć jak rosa Adashino [to cmentarz], nigdy się nie
rozwiać jak dym nad Toribeyama [tam znajdowało się krematorium], ale istniałby w świecie na
zawsze, jakże rzeczy utraciłyby swą moc poruszania nas! Najcenniejszą rzeczą w życiu jest
jego niepewność".
Kruchość ludzkiego istnienia, powszechny motyw w światowej literaturze, rzadko był
postrzegany jako konieczny warunek piękna. Japończycy nie tylko zdawali sobie z tego sprawę,
ale też wyrażali swoje upodobanie do tych rodzajów piękna, które najbardziej wyraźnie
obnażały swą nietrwałość. Ulubionym kwiatem jest oczywiście kwiat wiśni, właśnie dlatego, że
okres jego kwitnienia jest tak dotkliwie krótki, a niebezpieczeństwo, że kwiaty mogą opaść
zanim ktokolwiek je zobaczy — tak przerażająco wielkie. Mimo to, dla jednego lub dwóch dni
przyjemności płynącej z ich kwitnienia, Japończycy kochają drzewa owocowe, które nie dają
owoców, za to przyciągają nieznośne ilości owadów. Kwiaty śliwy wyglądają bardzo podobnie i
obdarzone są zapachem tak delikatnym, że nawet mistrz ceremonii Herbaty nie mógłby mieć
do niego żadnych zastrzeżeń, mimo to są znacznie mniej cenione, ponieważ tak długo
pozostają na gałęziach. Samuraj był tradycyjnie porównywany z kwiatem wiśni, a jego ideałem
było odejść dramatycznie w pełni sił i piękna, a nie zostać starym, powoli gasnącym
żołnierzem.
Wyraźna obecność elementu nietrwałości w pękniętej filiżance do herbaty naprawionej
starannie złotem jest ceniona nie dlatego, że czyni ją niezaprzeczalnym antykiem, ale ze
względu na to, że bez możliwości starzenia się w miarę upływu czasu i zużycia nie byłoby
prawdziwego piękna"
[23]
.
Takie to ideały estetyczne tworzyły estetykę japońską. Wilkoszewska pisze, iż
odsłanianie, zwłaszcza w esejach napisanych przez Toshihiko Izutsu, metafizycznego zaplecza
tej sztuki (teatr
No
, poezji
haiku
, ceremonia Herbaty) pokazuje, jak estetyka japońska
zawieszona została między czasową ulotnością, kruchością i przemijalnością świata zjawisk a
rozpościerającą się nieskończoną „przestrzenią" pozazjawiskowego świata nicości. Każda ze
sztuk, i każda kategoria estetyczna, kryje w sobie ostatecznie dążenie by dotrzeć do tej
jedynej prawdziwej Rzeczywistości, leżącej poza egzystencją człowieka i poza światem
przedmiotów włączonych w sferę bytu mocą artykułującej je podmiotowości. Może
najwyraźniej realizuje się to w
haiku
, gdzie zjawiskowa ulotność (
ryuko
) w swej jak najbardziej
zmysłowej i wręcz dosadnej postaci splata się z
fueki
, którego wymiarem jest niezmienność,
niezjawiskowa czasowość. Według Toshihiko Izutsu: "Wszakże cała struktura
haiku
tym się
odznacza, że im silniej wyeksponowany zostaje moment zjawiskowej ulotności, tym bardziej
rośnie ukryty potencjał niezjawiskowej niezmienności. Dynamiczna intensywność i żywość
wyrazu zjawiskowej ulotności w
haiku
sama przez się, choć tylko w pośredni sposób, przesuwa
punkt ciężkości na negatywną obecność bezmiaru niewyartykułowanej całości, na tle której
zjawiskowość jest zaledwie okruchem przemijającej ulotności" (
Haiku jako wydarzenie
egzystencjalne
)
[24]
:
Bardziej niż księżyc w pełni rozświetlający blaskiem bezchmurne niebo aż po horyzont,
wzrusza nas długo wyczekiwany księżyc, który wreszcie pojawia się tuż przed brzaskiem. Jakże
urzeka jego zarys, ukazujący się na chwilę w zielonkawej poświacie między wierzchołkami
wysokich cedrów w górach. Albo księżyc chowający się podczas ulewy w chmurkach, z których
spada przelotny deszcz. Do głębi przejmuje nas światło księżyca, odbijające się od liści leśnych
krzewów i białego dębu, połyskujących jak po rosie. Ach, gdybyż byli tu z nami nasi
przyjaciele, którzy umieliby docenić to piękno — myślimy i ogarnia nas tęsknota za stolicą
[25]
.
Najwyższy jednak efekt estetyczny i zarazem jeden z najbardziej znanych w sztuce
japońskiej, określany typową cechą piękna, trudną do nazwania, acz obecną w każdym
aspekcie kultury japońskiej, jest przelotność. Pozostaje ona w korelacji z niekompletnością i
sugestią, z niedopowiedzeniem w wyrazie artystycznym
[26]
. Wszystko to mieści się w
japońskim środku wyrazu nazwanym
yugen
[27]
.
Stan ten ten można przyrównać do rozkwitającego kwiatu, istotą jego tajemnej głębi jest
niedopowiedzenie, rezygnacja z tego, co dopełnione i skończone na rzecz zjawisk w fazie
początku lub zanikania, gdy to, co jeszcze lub już nieobecne, zostaje jedynie zasugerowane
[28]
:
Czy mamy oglądać kwiaty wiśni tylko wtedy, gdy są w pełnym rozkwicie, zaś księżyc
wyłącznie wtedy, gdy nie skrywają go chmury?
Wpatrując się w strugi deszczu, tęsknić do księżyca; zamknąć się za zasuniętymi
okiennicami i nawet nie zauważyć, jak przemija wiosna — to są przeżycia, które dostarczają
prawdziwych wzruszeń. Wiśnia, której pąki lada moment się otworzą, albo ogród przysypany
uschniętymi płatkami kwiatów — oto na co można patrzeć bez końca. We wstępach do pieśni
waka
czytamy nieraz: „udałem się na oglądanie wiśni, ale gdy dotarłem na miejsce, okazało
się, że kwiaty już opadły i ...", albo: „nieoczekiwana przeszkoda nie pozwoliła mi udać się na
Racjonalista.pl
Strona 5 z 11
[ Pobierz całość w formacie PDF ]