Rahje Paradygmat smietniskowy, Teoria archeologii
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
4
Czas
Kultury / 4 – 2004
William Rathje
Archeologia zintegrowana.
Paradygmat Êmietnikowy
—
Jako za∏o˝yciel i dyrektor projektu badawczego Garbage wi´kszoÊç swojej karie-
ry sp´dzi∏em w bezpoÊredniej bliskoÊci ze wspó∏czesnymi Êmieciami. Od same-
go poczàtku najwa˝niejszym celem tego projektu by∏o wykazanie, ˝e metody
i teorie archeologii mogà pomóc w zrozumieniu problemów wspó∏czesnego spo-
∏eczeƒstwa, takich jak ocena marnotrawstwa zasobów naturalnych i bardziej
efektywne ich wykorzystanie, problemy racjonalnego ˝ywienia i marnotrawstwa
˝ywnoÊci, ocena udzia∏u gospodarstw domowych w programach recyklingu od-
padów, okreÊlenie iloÊci odpadów niebezpiecznych produkowanych przez gospo-
darstwa domowe, weryfikacja danych spisowych dotyczàcych mniejszoÊci et-
nicznych czy zapewnienie danych potrzebnych przy produkcji przyjaznych dla
Êrodowiska opakowaƒ (podsumowanie badaƒ z pierwszej i drugiej dekady trwa-
nia projektu: Rathje 1984a oraz Rathje 1996a). W rezultacie rzadko porusza∏em
temat inspiracji dzia∏ajàcej w odwrotnym kierunku: mianowicie jaki wp∏yw na
archeologi´ wywiera badanie wspó∏czesnych Êmieci i ich zwiàzków z produkujà-
cym je spo∏eczeƒstwem. Po dwudziestu pi´ciu latach pracy nad „Êmieciologià”
czas zaprezentowaç jej obserwacje na forum archeologicznym (uzasadnienie ko-
niecznoÊci archeologicznych badaƒ wspó∏czesnej cywilizacji przemys∏owej znaj-
duje si´ m.in. w Rathje 1979a).
W czasie ostatnich pi´çdziesi´ciu lat wielu archeologów zastanawia∏o si´, jaki
rodzaj archeologii oka˝e si´ najbardziej produktywny. Powsta∏y:
nowa archeolo-
gia
,
archeologia zachowania
,
postprocesualna
,
konsumpcji
i inne. W niniej-
szym artykule sugeruje si´, ˝e ˝aden z wymienionych powy˝ej paradygmatów
nie zapewni kompleksowego obrazu teraêniejszoÊci czy przesz∏oÊci. Tylko przez
po∏àczenie ich w archeologi´ „zintegrowanà” b´dzie mo˝na najpe∏niej zrozumieç
ludzkie zachowanie tak przed wiekami, jak i dzisiaj (zob. Rathje 1979b).
Najwa˝niejsza ksià˝ka, na której opiera si´ zintegrowane podejÊcie do archeolo-
gii, to „Unobtrusive Measures: Nonreactive Research i the Social Sciences”
(„Parametry nie zak∏ócajàce: badania nieinteraktywne w socjologii”), napisana
w 1966 przez Eugene’a Webba, ekonomist´, badacza interdyscyplinarnego, oraz
—
Artyku∏ pochodzi z: Victor Buchli and Gavin Lucas (eds.),
Archaeologies of the Contemporary
Past
, Routledge, London and New York, 2001.
6
Czas
Kultury / 4 – 2004
kilku jego wspó∏pracowników. Za∏o˝enie jest bardzo proste: ani badania ankieto-
we, ani obserwacja badanych osób, ani po∏àczenie tych dwóch metod nie wystar-
cza, by prawid∏owo opisaç, przeanalizowaç i zrozumieç zachowanie i ewolucj´
systemów spo∏ecznych. Ksià˝ka proponuje, by badania wzbogaciç o analiz´
materialnych pozosta∏oÊci – czyli o archeologi´. Poniewa˝ ˝adna z technik po-
zyskiwania danych nie jest wystarczajàca sama z siebie, w dalszej cz´Êci ksià˝ki
zaleca si´ „triangulacj´” danych dotyczàcych umys∏owoÊci, zachowania i pozo-
sta∏oÊci materialnych, tak aby powsta∏o wielowymiarowe spojrzenie na badany
system spo∏eczny. Wystarczy∏o kilka lat archeologicznych badaƒ Êmieci, bym
sam doszed∏ do tego samego wniosku.
Kiedy projekt Garbage rozpoczà∏ si´ w 1973 roku, sàdzi∏em – podobnie jak wi´k-
szoÊç socjologów, nawet jeÊli nie zawsze si´ do tego przyznajà – ˝e to, co ludzie
mówià na temat swojego zachowania, podobnie jak to, co sami myÊlà na ten te-
mat, cz´sto znacznie si´ ró˝ni od tego, co w rzeczywistoÊci robià. DwadzieÊcia
pi´ç lat pracy przy projekcie Garbage wydaje si´ potwierdzaç mojà opini´. Na
przyk∏ad porównanie wyników badaƒ ankietowych i liczby pojemników po napo-
jach alkoholowych w Êmietnikach respondentów (sortowanie odbywa∏o si´ za
zgodà wyrzucajàcych) szybko doprowadzi∏o nas do wniosku, ˝e w ankietach za-
ni˝a si´ iloÊci pitego alkoholu o 40 do 60% (zob. Rathje, McCarthy 1977, Rathje
1978, Dobyns, Rathje 1987, Rathje, Murphy 1992).
Takie zafa∏szowania dokonywane przez respondentów w czasie badaƒ ankieto-
wych nie sà oczywiÊcie ˝adnà niespodziankà. Nie zaskoczy∏ nas równie˝ fakt, ˝e
podobne zafa∏szowania majà miejsce w badaniach rynku napojów alkoholowych
lub badaniach nad alkoholizmem: firmy sprzedajàce alkohol i socjologowie zaj-
mujàcy si´ problemami alkoholizmu dobrze o tym wiedzà (zob. Rabow, Watts
1982, Rabow, Neuman 1984). Choç nie by∏o wiadomo, jak bardzo respondenci
z ró˝nych grup spo∏ecznych zani˝ajà iloÊç spo˝ywanego alkoholu, to by∏o jasne,
˝e podawane w ankietach dane prawie zawsze sà znacznie ni˝sze od rzeczywiste-
go spo˝ycia. W czasie pracy nad projektem Garbage doszliÊmy jednak do zaska-
kujàcego wniosku, ˝e w badaniach nad spo˝yciem alkoholu z ró˝nych powodów
nie próbowano okreÊliç, jakie sà te rzeczywiste iloÊci spo˝ywanego alkoholu.
Badacze zajmujàcy si´ alkoholikami nie musieli tego wiedzieç, poniewa˝ alko-
holizm jest zawsze tak samo powa˝nym problemem, niezale˝nie od tego, czy ba-
dany spo˝ywa dziennie jedno, czy pi´tnaÊcie piw za du˝o. Natomiast badacze
rynku nie chcieli tego wiedzieç, poniewa˝ gdyby pojawi∏y si´ dane na temat rze-
czywistego spo˝ycia alkoholu w danym segmencie rynku, producenci piwa zna-
leêliby si´ pod silniejszà presjà, by ograniczyç wydatki na reklam´ oraz wspieraç
finansowo programy pomocy alkoholikom.
Chodzi o to, ˝e podane przez respondentów dane na temat iloÊci spo˝ywanego al-
koholu oraz ich zachowanie si´ podczas obserwacji nie dajà wyobra˝enia o tym,
ile w rzeczywistoÊci pijà, a nikogo nie zainteresowa∏y dane pochodzàce z badaƒ
pozosta∏oÊci po pijaƒstwie. W rezultacie wiedza zdobyta przez badaczy runku
Recykling
7
by∏a wystarczajàca do osiàgni´cia ich w∏asnych celów, ale niewystarczajàca dla
kogoÊ, kto chce dok∏adnie i kompleksowo zbadaç spo˝ycie alkoholu. Taki sam
brak zainteresowania materialnymi pozosta∏oÊciami po naszych zachowaniach
jest powszechny w ca∏ym amerykaƒskim spo∏eczeƒstwie. Osoby odpowie-
dzialne za narodowe statystyki amerykaƒskiego departamentu rolnictwa
USDA (U.S. Department of Agriculture), podobnie jak badacze zajmujàcy si´
statystykami zdrowotnoÊci, nie chcia∏y przyjàç do wiadomoÊci faktu, ˝e ich ra-
porty nie odzwierciedlajà rzeczywistych zachowaƒ konsumentów ˝ywnoÊci, pod-
wa˝y∏oby to bowiem wiarygodnoÊç sporzàdzanych od dziesi´cioleci raportów
USDA i wiarygodnoÊç wyników badaƒ medycznych. Kiedy sta∏o si´ to jasne dla
nas, pracujàcych przy projekcie Garbage, zrozumieliÊmy równie˝, ˝e badanie
Êmieci przez archeologów jest potrzebne, poniewa˝ zawiod∏y tradycyjne metody,
takie jak ankiety i obserwacje.
Warto tu podaç ciekawy przyk∏ad. Pod koniec lat 70. USDA og∏osi∏ przetarg na
metod´ weryfikacji stosowanych przezeƒ ankiet-protoko∏ów spo˝ycia ˝ywnoÊci
NFCS (Nationwide Food Consumption Survey), które zamierzano rozes∏aç do 30
tysi´cy gospodarstw domowych w 1980 roku. Co ciekawe, okaza∏o si´, ˝e do-
tychczas stosowanà metodà weryfikacji by∏o wysy∏anie tej samej ankiety po raz
drugi, nawet jeÊli otrzymane w ten sposób dane mog∏y byç tak samo nierzetelne.
Nie zwa˝ajàc na t´ ∏atwà do zastosowania, tradycyjnà metod´, wszystkie grupy
badaczy, które wzi´∏y udzia∏ w przetargu, chcia∏y skorzystaç z danych projektu
Garbage, aby dodatkowo porównaç odpowiedzi respondentów. Ku naszemu za-
skoczeniu firmie, która wygra∏a przetarg, postawiono warunek, ˝e w swoich ba-
daniach nie weêmie pod uwag´ danych pochodzàcych z badania Êmieci. Powie-
dziano mi, ˝e USDA nie móg∏ sobie pozwoliç na badanie Êmietników nawet
w cz´Êci z 30 tysi´cy gospodarstw domowych obj´tych badaniem. By∏em oczy-
wiÊcie nieco rozczarowany.
Nastrój mi si´ poprawi∏, kiedy porównano wyniki dwóch komponentów po za-
koƒczeniu badania NFCS – (1) ankiet wype∏nionych przez osob´ odpowiedzial-
nà za ca∏e gospodarstwo domowe i (2) ankiet wype∏nianych przez poszczegól-
nych cz∏onków rodziny. Okaza∏o si´, ˝e rozbie˝noÊci w danych pochodzàcych
z obu komponentów osiàgn´∏y 40% – gospodarstwa domowe jako ca∏oÊci spo˝y-
wa∏y o 40% wi´cej ˝ywnoÊci, ni˝ to wynika∏o z odpowiedzi poszczególnych
cz∏onków rodziny. W 1982 roku USDA podpisa∏ kontrakt z projektem Garbage:
mieliÊmy si´ dowiedzieç, skàd te rozbie˝noÊci. W tym samym roku powtórzyli-
Êmy ankiet´ NFCS na grupie gospodarstw domowych w Tuscon w Arizonie (zob.
Harrison
et al.
1983, Ritenbaugh, Harrison 1984). Ku naszemu zadowoleniu oka-
za∏o si´, ˝e w wynikach z Tuscon mo˝na by∏o zaobserwowaç niemal dok∏adnie
takà samà rozbie˝noÊç pomi´dzy danymi gospodarstwa domowego jako ca∏oÊci
a danymi pochodzàcymi od poszczególnych cz∏onków rodziny. Dzi´ki temu, ˝e
respondenci zgodzili si´ na badanie wyrzucanych przez siebie Êmieci, mogliÊmy
porównaç wyniki ankiet ze spo˝yciem ˝ywnoÊci wynikajàcym z badania resztek
+
8
Czas
Kultury / 4 – 2004
˝ywnoÊciowych i opakowaƒ (wi´cej o metodologii prac projektu Garbage zob.
Hughes 1984, Dobyns, Rathje 1987).
Porównanie Êmieci z ankietami dowiod∏o, ˝e spo˝ycie niemal ka˝dego artyku∏u
˝ywnoÊciowego jest w tych drugich podawane mylnie, i to zarówno w ankietach
gospodarstwa domowego, jak i w ankietach indywidualnych. Rozbie˝noÊci wy-
nosi∏y 10% lub wi´cej, a sposób ich powstawania zawsze by∏ interesujàcy (zob.
Rathje 1984b. Dobyns, Rathje 1987). Na przyk∏ad zaobserwowaliÊmy tak zwany
syndrom dobrej ˝ywicielki
, która zawy˝a spo˝ycie niemal ka˝dego artyku∏u
w podlegajàcym jej gospodarstwie domowym,
syndrom zdrowego ˝ywienia
u cz∏onków rodziny, którzy znaczàco zani˝ajà swoje indywidualne spo˝ycie ˝yw-
noÊci, oraz
syndrom zast´pstwa
– jeÊli chcesz si´ dowiedzieç, ile alkoholu pijà
poszczególni cz∏onkowie rodziny, nie pytaj pijàcych, tylko niepijàcych (Rathje,
Dobyns 1987). Czy rezultaty uzyskane przez projekt Garbage wzbogaci∏y rezul-
taty NFCS o badanie Êmieci? Nie, te rezultaty oznacza∏y koniec NFCS i wprowa-
dzenie nowej metodologii badaƒ – dane zbiera si´ w domu i poza domem przez
dwadzieÊcia cztery godziny na dob´. Projekt Garbage nie by∏by w stanie zwery-
fikowaç tych danych na du˝à skal´.
Badacze zdrowotnoÊci nie zwrócili uwagi na podobnà przeprowadzonà przez nas
weryfikacj´ (zob. Johnstone, Rathje 1986, Johnstone 1986) ankietowego badania
FFQ (Food Frequency Questionnaire), wykonanego przez narodowy instytut do
walki z rakiem NCI (National Cancer Institute). Uwag´ NCI zwróci∏a dopiero
[ Pobierz całość w formacie PDF ]