RYMY- rodzaje, Egzamin
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
W poezji rym pe�ni bardzo istotn� rol� jako wyrazisty i naj�atwiej dostrzegalny elemant rytmu. W staropolszczy�nie wyraz "rym" oznacza� w�a�nie wiersz i w tym znaczeniu wyst�puje cz�sto u Koczanowskiego ("Prosz�, niech ze mn�zaraz me rymy nie gin�,/ Ale kiedy ja umr�, ony niechaj s�yn�!", fraszka "Ku muzom"). Rym opiera si� w wierszu na cz�ciowej lub ca�kowitej zgodno�ci brzmienia zako�cze� wyraz�w zajmuj�cych okre�lon� pozycj� w wersie. Stopie� tej zgodno�ci, od identyczno�ci a� do jedynie odleg�ego podobie�stwa, oraz rozmiar rymuj�cych si� cz�stek, a wie� cechy okre�laj�ce posta� rymu, ulega�y w ci�gu wiek�w rozwoju polskiej poezji wielu przemianom. RODZAJE:- -rym � e � s k i (paroksytoniczny- rymuj� si� wyrazy lub zestroje akcentowe paroksytoniczne, in. p�torazg�oskowy, charakterystyczny dla sylabizmu- rymuj� si� ko�c�wki akcentowane na drug� sylab� od ko�ca), np.: "zostawuje-gotuje", "wi�cej- pr�cej".-rym m � s k i (jednozg�oskowy, wyst�puje w wyrazach czy zestrojach akcentowanych oksytonicznie- na pierwsz� sylab� od ko�ca, wprowadzi� go na szersz� skal� romantyzm w zwi�zku z rozwojem sylabotonizmu), np.: "g�r-kur", "�ez-bez".---(te�) rymy z � o � o n e ( sk�adaj�ce si� z wi�cej ni� jednego wyrazu, pojawiaj� si� ju� u Kochanowskiego: "na te-bogate", cz�sto maj� zabarwienie humorystyczne gdy wymagaj� transakcentacji, czyli przesuni�cia akcentu, np.: "Ildefonsie- robi� si�?").--rymy g � � b o k i e (in. bogate), w kt�rych obszar wsp�d�wi�czno�ci zostaje wysuni�ty poza tylko ko�cow� cz�� wyrazu ��cznie z akcentowan� samog�osk�, np.: "nisko-ognisko", dziedzictwa- dziewictwa".-rymy u b o g i e (we wsp�d�wi�czno�ci zdarzaj� si� najcz�ciej w grupie rym�w m�skich, w kt�rych akcentowana samog�. znajduje si� w wyg�osie), np.: "me-�le", "ja- dwa".--rymy g r a m a t y c z n e (�r�d�em wsp�d�wi�czno�ci rym�w jest zbie�no�� ich gramatycznych form, czasem ograniczona tylko do ko�c�wek, czasem zagarniaj�ca tak�e i rdzenn� cz�� wyrazu; "wychwalane" przez klasycyzm), np.: "czerwony- zha�biony", "marmuru-jaszczuru".-rymy n i e g r a m a t y c z n e (nie opieraj� si� na zbie�no�ci gramatycznych form i nie zagarniaj�ce rdzennej cz�ci wyrazu), np.: "wi�cej- dzieci�cy", cicha- odpycha".Rymy ustalone w tw�rczo�ci Kochanowskiego by�y d o k � a d n e, � c i s � e, tzn. opiera�y si� na identyczno�ci rymuj�cych si� cz�stek. Identyczno�� ta polega na to�samo�ci ich wymawiania, niekoniecznie za� postaci graficznej. S� to wi�c "rymy dla ucha" (np. "dalej- pojechali"- samog�. "e" w wyrazie" dalej" by�a pochylona i w wymowie upodabnia�a si� do "i"). "Rymy dla oka" oparte na zasadzie podobie�stwa tylko optycznego s� bardzo rzadkie i natkn�� si� na nie mo�na tylko u niekt�rych poet�w (np. u Feli�skiego "kr�la- wola".-rymy n i e d o k � d n e (polegaj� na przybli�onej tylko zgodno�ci brzmie� rymuj�cych si� ze sob� cz�stek wyraz�w, skala podobie�stwa jest du�a: od uderzaj�cej blisko�ci a� do dalekiego jedynie wsp�brzmienia, np.; "wozy-mrozu", "w g��b-zzi�b�".-- rymy o k l e p a n e, b a n a l n e (cz�sto u�ywane, powtarzane, zu�yte zestawienia rymowe, spopularyzowane na szerok� skal�, np.: "kobiercem- sercem"," zdrowie- dowie", "podst�pnej-nast�pnej".-rymy egzotyczne ( rzadkie, najcz�ciej wykorzystuj� s�owa brzmi�ce w polszczy�nie obco, np.; "Janeiro-oran�eri�", "Flamboyanty- giganty", lub opieraj� si� na wyrazach polskich, ale zestawionych wbrew potocznej blisko�ci skojarze�, np." "w �wi�cie-na kaszlni�cie", "muzyka- ku�tyka".w rymach przybli�onych wyr�niamy:--asonanse (polegaj�ce na to�samo�ci samog�osek), np.: "l u z e m- str u dz e ", p o t o k- m o t o r"-konsonanse (wykorzystuj� to�samo�� uk�ad�w sp�g�oskowych), np.; "werk-wrak"*Ale w og�lno�ci mo�emy m�wi� o rymach asonantycznych( zako�czonych na samog�osk�"lata-kata") i rymach konsonantycznych (zako�czonych sp�g�osk�- "g��b-w g��b").Rymy niedok�adne daj� nieograniczone mo�liwo�ci rozsnuwania w wierszu niepowtarzalnych uk�ad�w skojarze� d�wi�kowych. Posta� rym�w przybli�onych nie jest jednolita. Rym w pewnych wypadkach nie ogranicza si� jedynie do zako�cze� wyraz�w, a wydobywa podobie�stwa ich budowy d�wi�kowej jako ca�o�ci ("zakopa�- �opot"). Poza tym wsp�dzwi�czno�ci rymowe opr�cz ustalonego miejsca w klauzuli poczynaj� przenika� ca�y wiersz i pojawia� si� w jego r�nych punktach. Tak wi�c poj�cie rymu we wsp�lczesnej poezji ulega daleko odbiegaj�cym od jego klasycznej postaci przemianom i rozszerza si� na r�nego rodzaju wsp�brzmienia. Jednym z nich jest a l i t e r a c j a, tzn. zgodno�� brzmie� pocz�tkowych g�osek wyraz�w w wierszu, mo�e te� obejmowa� i g�oski wewn�trzne (powtarzane w ca�ym wierszu zestawienia g�oskowe: "�wit, sikorka, sit, �wist, sw�j", wik�a- s�owika", "s�o�ce- kolce", "wiersze- w wietrze").MIEJSCE RYMU W WIERSZU:Najcz�stszym i niejako kanonizowanym rodzajem s� rymy k o � c o w e, wyst�puj�ce w klauzuli wiersza. Obok nich pojawiaj� si� rymy w e w n � t r z n e dwojakiego rodzaju: ustabilizowane (najcz�ciej w �redni�wce, np. -rym wewn�trzny �redni�wkowy: "Liro ty moja �piewna! z czarodziejskiego drewna/ Snad� ciebie wyrobiono!? Skoro wezm� ci� w r�ce, gdy tw� r�czk� zakr�c�,/ Zaraz kipi mi �ono.") i nieustabulizowane, wyst�puj�ce w r�nych, dowolnych miejscach wiersza, np. wewn�trzne nieregularne: "Czy mo�na si� bawi� ptakami/ -jak pi�kami?(...)Skowronkiem- jak dzwonkiem/ Kawk�- jak zabawk�?"). Zupe�n� rzadko�ci� s� rymy obejmuj�ce zako�czenia pocz�tkowych wyraz�w kolejnych wers�w- maj� one charakter swego rodzaju "sztuczki poetyckiej".Uk�ady rym�w w klauzuli mog� by� nieregularne i regularne, o bardzo r�norodnym roz�o�eniu: od najprostszych do bardzo kunsztownych. Uk�ady rymowe odgrywaj� du�� rol� przy budowie strof wierszowych (dok�adniej om�wi ten, kto pisze o strofice).FUNKCJE RYMU:1)instrumentacyjna, 2)rymotw�rcza, 3)stylistyczna1)rym jest jednym z najbardziej wyrazistych sposob�w kszta�towania brzmienia wiersza. Decyduje zar�wno posta� jak i uk�ad wyst�puj�cych rym�w. Odmienny walor foniczny ma wi�c stosowanie rym�w �e�skich (najcz�ciej spokojny, ustabilizowany tok) lub m�skich (cz�stow manifestach, podudkach, apelach), bogatych czy te� ubogich we wsp�brzmieniu, powtarzaj�cych si� wielokrotnie czy tylko w parach pojedynczych. Nie mo�na jednak konkretnemu rodzajowi przypisa� jednej funkcji, zawsze mo�e jego funkcja by� odwr�cona, przejaskrawiona, sparodiowana, mo�e s�u�y� pastiszowi czy stylizacji- dlatego jego funkcja jest zale�na od interpretacji, kontekstu.2)Rytmiczny kontur wiersza jest wyodr�bniany przez regularne miejsce wyst�powania rymu w wierszu lub jego uk�ad czy posta� cechuje powtarzalno��. Ta rymotw�rcza funkcja rymu jest tym wyrazistsza, im wi�cej cech rymu ma charakter ustabilizowany. Z regu�y wyst�puje w wierszach regularnych, natomiast w wierszu wsp�lczesnym, a zw�aszcza w wierszu wolnym, traci sw�j charakter bezwyj�tkowy. Roz�o�enie bowiem rym�w i ich posta� s� tu cz�sto nieregularne, niepodporz�dkowane �adnej ustalonej zasadzie p o w t a r z a l n o � c i b�d�cej podstaw� rytmicznej funkcji jakiegokolwiek elementu j�zykowego. W w. wolnym wysuwaj� si� dwie inne funkcje rymu: instrumentacyjna i stylistyczna.3)Poprzednie funkcje dotyczy�y warstwy fonicznej. Stylistyczna funkcja rymu wynika z zespolenia roli fonicznej i semantycznej rym�w( zespole� jednostek maj�cych konkretn� warto�� d�wi�kow� o znaczeniow�). Odmienn� warto�� znaczeniow� b�d� mia�y rymy oklepane i egzotyczne (zn�w r�wnie� zale�nie od kontekstu). Stylistyczne znaczenie doboru rumuj�cych si� s��w uwydatnia si� jasno, kiedy zdamy sobie spraw� ze szczeg�lnego "uwidocznienia" umieszczonych w rymie wyraz�w. Z tego w�a�nie wzgl�du niekt�re poetyki, jak np. pseudoklasyczna, postulowa�y umieszczanie w rymie wyraz�w o pe�nym �adunku sematycznym, takich, na kt�re pada akcent logiczny lub emocjonalny( np. u Krasickiegow bajce "Lwica i maciora" rym m�ski wydobywa point� ca�ego utworu podkre�laj�c wag� s�owa "lew": "(...)R�d� ty dziesi��, cztery, dwa,/ Ja jednego, ale l w a", np. w poezji satyrycznej wysuwanie na miejsca rymowe wyraz�w ma�o znacz�cych jest zabiegiem cz �sto stosowanym, by zaznaczy� �artobliwy, ironiczny czy parodystyczny s e n s wypowiedzi: "Donosz�, panie naczelniku,/ �e w naszym mie�cie student Bresz/ Czesze si� bardzo ekscentrycznie,/ Przedzia�ek z ty�u robi�c te�", czy humorystyczne rymy sk�adane i sztuczki rymowe- u Boya w wierszyku ze "S�owek" rymuj� si� te� wewn�trzne cz�steczki wyraz�w; "Gdy si� cz�owiek robi starszy,/ Wszystko w nim po trochu parszy- / wieje;/ Ceni sobie spok�j mi�y/ I czeka, a� ca�kiem wy�y-/ sieje...". Rym m�ski na tle przewa�aj�cej w poezji polskiej paroksytonezy ostro kszta�tuje kontur wiersza, wyrazi�cie odr�niaj�c go od toku potocznej wypowiedzi ( cho� wsp�lcze�nie, w czasach has�owej reklamy typu; "Wrzu� to", "Stop!", "Jedz i pij" nie ma ju� tej oryginalno�ci i dziwno�ci). Stylistyczne znaczenie rymu nie ogranicza swego oddzia�ywania tylko do rymuj�cych si� bezpo�rednio wyraz�w, ale si�ga o wiele dalej w g��b t r e � c i o w e j materii utworu. Oczywist� jest przecie� rzecz�, �e skojarzenie rymem dwu wyraz�w w pewien spos�b wyznacza rozpi�to�� mo�liwo�ci modulowania tre�ci zawartej w polu ich promieniowania ("Lety- krety", "zgryzoty-t�sknoty", "godzino-min��", "nocy-oczy", "pal�- szale", "chu�!- g�d�!", "tch�rz-n�"). Rymy gramatyczne poci�gaj� za sob� oczywist� monotoni� wiersza, szczeg�lnie je�eli s� to rymy czasownikowe ("jechania- najechania", "palenia-modlenia"). Stylistyczne dzia�anie rymu nie ogranicza si� do wyraz�w, ale polega na zaostrzeniu wyrazisto�ci brzmieniowych i semantycznych uk�ad�w j�zykowych na ca�ej przestrzeni wiersza, bywa ich ukonorowaniem i zam,kni�ciem- tak dzieje si� w "Lokomotywie" Tuwima, gdzie rymy podkre�laj� jeszcze onomatopeiczne ukszta�towanie j�zyka: " A sk�d�e to, jak�e to, czemu tak gna?/ A co to to, co to to , kto to tak pcha, / �e p�dzi, �e wali, �e bucha buch, buch?/ To para gor�ca wprawi�a to w ruch,"....
[ Pobierz całość w formacie PDF ]