racjonalista 5089, Prawo, prawa człowieka , nie korzystałam chyba
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Krótkie dzieje praw człowieka
Autor tekstu:
Małgorzata Gawlik
T
ermin „prawa człowieka" powstał w okresie Oświecenia. Po raz pierwszy został użyty
w
Bill of Rights
Virginii w 1776 r. Oznaczał wtedy prawa pierwotne w stosunku do państwa i
społeczeństwa
[5]
. W nauce prawa można obecnie spotkać różne definicje praw człowieka.
Najczęściej w odniesieniu do tego pojęcia rozumie się „prawa przysługujące każdemu
człowiekowi, bez względu na jego przynależność państwową czy pozycję społeczną".
Potwierdzają to wiążące umowy międzynarodowe, jak Europejska Konwencja Praw Człowieka
(art. 1), czy wstęp do Karty Narodów Zjednoczonych. Encyklopedia Międzynarodowego Prawa
Publicznego określając pojęcie praw człowieka kładzie wyraźny nacisk na relację między
jednostką a społeczeństwem
[6]
. Definiuje prawa człowieka jako „wolności, środki ochrony
oraz świadczenia, których respektowania, właśnie jako praw, zgodnie ze współcześnie
akceptowanymi wolnościami, wszyscy ludzie powinni móc domagać się od społeczeństwa, w
którym żyją"
[7]
. W literaturze zalicza się takie ujęcie praw człowieka do kategorii praw
pozytywnych. Nawiązuje do utożsamiania prawa człowieka z „obowiązkiem rządzących
zrobienia czegoś czynnie dla każdego z nas"
[8]
.
Inne ujęcie praw człowieka przedstawia W. Zakrzewski: „prawa człowieka to
kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących ochronie ich interesów,
przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od
jakichkolwiek cech różnicujących"
[9]
. Mają charakter podstawowy. Oznacza to, że nie
wymagają uzasadnienia, powołując się na jakiekolwiek inne prawa. Należą do kategorii praw
moralnych, przy czym różnią się od innych praw zaliczanych do tej kategorii tym, że nie zależą
od czynników takich jak osiągnięcia czy pozycja w społeczeństwie (prawo moralne może być
zależne od tych czynników). Przysługują każdej jednostce niezależnie od płci, rasy, koloru
skóry, pozycji społecznej czy pochodzenia. Można stwierdzić, że każdy człowiek rodząc się
nabywa je „z mocy prawa". Są przynależne człowiekowi z racji jego człowieczeństwa i na tej
podstawie każdy może dochodzić swych roszczeń wynikających z tychże praw. Oczywiście nie
oznacza to, że mają charakter absolutny. Mogą podlegać ograniczeniom w szczególnych z góry
przewidzianych sytuacjach na podstawie określonych w przepisach prawa procedur
[10]
. W
literaturze wskazuje się trzy istotne funkcje, jakie mogą spełniać praw człowieka:
1. ochrona wolności jednostki przed jej naruszeniem przez państwo;
2. konieczność stworzenia przez państwo możliwości realizacji praw jednostki;
3. ochrona przez państwo praw i wolności jednostki przed ich naruszeniami przez
inne osoby.
Wyjaśniając znaczenie wymienionych funkcji należy odpowiedzieć na pytanie: dlaczego
konieczna jest ochrona jednostki przed państwem i w jakich sytuacjach państwo może
nadużywać swoją władzę kosztem jednostki? Państwo poprzez aparat wykonawczy uprawnione
jest do stosowania przymusu w stosunku do jednostki. Jednostka jest zobowiązana do
posłuszeństwa prawu stanowionemu przez państwo. Jednakże władza ta może być
nadużywana kosztem jednostki - „gdy państwo występuje w roli arbitra, powstaje możliwość
dowolności decyzji podejmowanych przez urzędnika"
[11]
. Istnieje możliwość podejmowania
decyzji państwowych przez ludzi kierujących się własnymi interesami, mogących ulegać
wpływom subiektywnych osądów, uprzedzeń lub emocji. Z tego względu ochrona jednostki
przed naruszeniem ze strony państwa i ludźmi sprawującymi w jego imieniu władzę jest
niezbędna.
Jedną z form, jakie może przybierać ochrona jednostki przed niebezpieczeństwem
nadużycia władzy, jest ograniczenie możliwości oddziaływania państwa na określone sfery
życia ludzkiego. Służą temu: wolność sumienia, wyznania, wolność zgromadzeń, wolność
głoszenia przekonań czy wolność gospodarowania. Inną formę stanowią tzw. prawa
proceduralne (np. prawo zakazujące zatrzymania kogoś lub aresztowania w inny sposób niż
przewidziany przez prawo lub prawo do przewidzianej przez przepisy prawa procedury w
postępowaniu sądowym). Powyższe prawa zobowiązują państwo do utworzenia systemu
instytucji i procedur realizacji praw człowieka i stanowią wraz z pozostałymi formami ochrony
jednostki w swoistą „tarczę ochronną" przed państwem
[12]
.
Racjonalista.pl
Strona 1 z 7
Wolności człowieka najczęściej definiuje się jako „możność postępowania według własnej
woli zainteresowanej osoby, a więc i możność wyboru różnego postępowania"
[13]
.
Charakterystyczne dla takiego ujęcia wolności (przysługującej tylko obywatelowi lub wolności
niezależnej od obywatelstwa jednostki) jest to, że nie wynika ona z prawa w znaczeniu
przedmiotowym. Prawo to jedynie ustanawia jej granice. Współczesne konstytucje zawierają
zasadę wyrażoną już w art. 4 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, w myśl której: "wolność
polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu
[14]
", (również w prawie
międzynarodowym zasada ta została zaakceptowana, wyrazem czego jest ujęcie jej w art.
XXIX ust. 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
[15]
). Wolności nie wymagają wykazania
się podstawą prawną dla ich uzasadnienia w sytuacji konfliktu z organem państwa — to organ
państwowy ma obowiązek wykazania się nią ograniczając wolność jednostki
[16]
. W
literaturze można często spotkać się z określeniem wolności i prawami negatywnymi jednostki,
gdyż są związane z zakazami ingerowania w określone obszary naszego życia
[17]
.
Bardzo często autorzy publikacji z dziedziny nauk prawnych używają zamiennie pojęć
„prawa człowieka" i „wolności człowieka". Niektórzy przedstawiciele nauk prawnych traktują
wolności jako specyficzny rodzaj praw obywatelskich. Z tym ostatnim ujęciem wiąże się podział
praw jednostki na przysługujące jej uprawnienia i wolności. Według tej koncepcji prawa
rozumiane jako wolności polegają na możliwości nieskrępowanego działania, a także ochrony
tej sfery wolności przed działaniami innych ludzi
[18]
. Przeważa jednak pogląd, iż wolności
człowieka należy rozumieć w kontekście szerszym obejmującym swoim zakresem ogół praw
jednostki. Zwolennicy szerszego ujęcia wolności człowieka określają je jako „uznane i
ukształtowane przez prawo pozytywne uprawnienia człowieka, pozwalające mu na swobodny
wybór swego postępowania w różnych dziedzinach życia społecznego mające walor
konstytucyjny i podlegające szczególnej ochronie ze strony państwa"
[19]
.
Odróżnienie praw obywatelskich od praw człowieka nastąpiło w 1814 r. we Francji (
Karta
Konstytucyjna
Ludwika XVIII). Zdefiniowano wówczas tę kategorię praw przysługujących
jednostkom jako „prawa przysługujące obywatelom francuskim". Współcześnie mówiąc o
prawach obywatelskich rozumie się z reguły uprawnienia obywatela danego państwa
wynikające z prawa w znaczeniu przedmiotowym i służące do ochrony interesów danego
obywatela. W nauce prawa konstytucyjnego można spotkać się z określeniem praw
obywatelskich jako praw upoważniających obywatela do oddziaływania na państwo i
współkształtowania jego woli. Istotą tego rodzaju praw jest możliwość dochodzenia roszczeń
wobec państwa z samego tylko tytułu bycia jego obywatelem. W sytuacji konfliktu między
organem państwowym to obywatel jest zobowiązany wykazać się podstawą prawną swego
uprawnienia
[20]
.
We współczesnej literaturze istnieje wiele koncepcji na temat praw i wolności człowieka.
Początków należy się doszukiwać w filozofii starożytnej Greków i Rzymian. Idee ochrony praw i
wolności człowieka pojawiały się także w średniowieczu (prawo do oporu wobec złego władcy,
gwałcącego prawo boskie, sformułowane przez Jana z Salisbury) i pojęcie „praw jednostki",
które rozumiano jako uprawnienia skuteczne wobec władzy publicznej (W. Ockham)
[21]
. W
średniowieczu powstały pierwsze akty o mocy prawnie wiążącej, które poruszały tę
problematykę. Wielka Karta Swobód, przywilej wydany przez króla Jana bez Ziemi,
powszechnie uważana jest za początek procesu kodyfikacji w dziedzinie praw i wolności
człowieka. Sformułowane w niej były dwa istotne ograniczenia władzy monarszej: w dziedzinie
skarbowej — wymóg nakładania podatków za zgodą rady królestwa oraz sądowej — zakaz
więzienia lub karania bez wyroku sądowego. Dodatkowo akt ten przyznawał obywatelom prawo
oporu przeciwko królowi w razie naruszenia przez niego praw w nim zawartych
[22]
.
Nie bez znaczenia jest wkład P. Włodkowica, rektora Wszechnicy Jagiellońskiej, w
aktualny dorobek myśli w dziedzinie praw i wolności człowieka. Sformułowana przez
Włodkowica doktryna tolerancji, pokoju i wojny sprawiedliwej bez wątpienia przyczyniła się do
upowszechnienia praktyki tolerancji na całym świecie, daleko wyprzedzając epokę, w której żył
[23]
.
Przełomem dla rozwoju idei praw i wolności człowieka było utworzenie szkoły prawa
natury w połowie XVII w. Charakterystycznym założeniem szkoły prawa natury były dwie
koncepcje — koncepcja prawa naturalnego i umowy społecznej, wysunięte przez takich
myślicieli jak H. Grotius, T. Hobbes, J. Locke i S. Pufendorf. Z pierwszej z nich wynikało, iż
ludzie żyjący w stanie natury, czyli przed powstaniem społeczeństw, współżyli zgodnie
korzystając z takich praw jak: prawo do życia, do wolności, równości i własności. Umowa
społeczna stała się formalną gwarancją praw naturalnych. Na jej mocy społeczeństwo zawarło
umowę z państwem, przekazując uprawnienia władcze i otrzymując w zamian ochronę praw
obywateli
[24]
.
Kontynuatorem idei prawa natury i umowy społecznej byli Monteskiusz i J.J. Rousseau.
Rousseau, podobnie jak jego wielcy poprzednicy, głosił pogląd, iż celem państwa jest
zapewnienie jednostce wolności i poszanowania praw
[25]
. W 1776 r. ogłoszona została
Amerykańska Deklaracja Niepodległości, której twórcą był T. Jefferson. Na mocy ustaleń w niej
zawartych uznano prawa naturalne za niezbywalne, czyli takie, których nie może jednostki
pozbawić państwo, jak również sama jednostka nie może się ich zrzec
[26]
. Dopuszczono
nawet możliwość obalenia bądź zmiany systemu rządów w razie zdarzających się naruszeń
praw przez władzę. Aktem, który najsilniej wpłynął na postęp w zakresie ochrony praw i
wolności człowieka na kontynencie europejskim była francuska Deklaracja Praw Człowieka i
Obywatela z 1789 r. Zawierała katalog praw i wolności, obowiązujących do dziś w wielu
systemach państwowych. W tekście Deklaracji znalazły się m. in. takie prawa i wolności jak:
prawo własności (art. 17), wolności słowa (art. 11), wyznania (art. 10), równości wobec prawa
i dostępu do udziału w sprawowaniu władzy państwowej (art. 6)
[27]
. Deklaracja ustalała po
raz pierwszy w historii zasadę gwarantowania praw każdej jednostki przez aparat państwowy.
Jak stanowił art. 2: „Celem każdej organizacji politycznej jest utrzymanie naturalnych i nie
przedawnionych praw człowieka". Miała również na celu spełniać rolę programu politycznego w
walce o przemiany polityczne i społeczne. Pomimo upływu wielu lat od ogłoszenia Deklaracji
Praw Człowieka i Obywatela w wielu krajach świata prawa zawarte w tekście tego dokumentu
stanowią nadal odległy ideał
[28]
.
W późniejszych konstytucjach XIX w. zwracano uwagę na kwestię zapewnienia praw i
wolności obywatelskich w ramach państwowego porządku prawnego, rezygnując z podkreślania
prawno-naturalnego charakteru praw jednostki. Utworzona po pierwszej wojnie światowej Liga
Narodów regulowała takie zagadnienia w zakresie ochrony praw i wolności człowieka jak
ochrona mniejszości narodowych w niektórych krajach europejskich czy ochrona rdzennych
mieszkańców terytoriów mandatowych Ligi. Następnym krokiem w kierunku działań na rzecz
praw i wolności człowieka było stworzenie wersalskiego systemu ochrony mniejszości. System
był oparty na tzw. traktatach mniejszościowych, zawieranych pomiędzy mocarstwami
sprzymierzonymi a innymi krajami
[29]
. Traktat zawarty z Polską w 1919 r. zapewniał
mniejszościom narodowym prawną ochronę praw obywatelskich, politycznych i swobód
dotyczących kwestii związanych z oświatą i kulturą (ochronę gwarantowała Liga Narodów).
Państwa objęte traktatami mogły zwracać się do Ligi Narodów w razie naruszenia tych
zobowiązań. Dodatkowo przedstawiciele mniejszości (czyli osoby różniące się od większości
obywateli danego państwa rasą, językiem lub religią) z państw, które podpisały traktaty,
uzyskali prawo wnoszenia skarg przeciwko państwu swego zamieszkania do Rady Ligi
Narodów.
Warto wspomnieć w tym miejscu o wkładzie Ligi Narodów w tworzenie zrębów
międzynarodowego prawa pracy. Art. XXIII Paktu Ligi stanowił, iż: „członkowie Ligi dołożą
wszelkich starań, aby ustanowić i utrzymać słuszne i ludzkie warunki pracy dla mężczyzn,
kobiet i dzieci (...) oraz utworzyć i utrzymywać potrzebne w tym celu organizacje
międzynarodowe", a rozdział XIII Traktatu Wersalskiego stanowił konstytucję Międzynarodowej
Organizacji Pracy
[30]
. Po drugiej wojnie światowej prawa i wolności człowieka stały się
wartościami obowiązującymi w systemach politycznych na całym świecie. Zaczęły wyznaczać
granice władzy i kryterium oceny sprawowania rządów przez aparat państwowy
[31]
.
Historycznym przełomem o doniosłym znaczeniu dla całego dorobku prawnego w
dziedzinie ochrony praw i wolności człowieka na świecie było uchwalenie Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka w 1948 r. W zamyśle twórców Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka miał to być dokument, który stanowiłby kodeks moralny, zbiór podstawowych praw
człowieka, zaakceptowanych przez wszystkie państwa Narodów Zjednoczonych. Deklaracja
została uchwalona w formie rezolucji ONZ pozbawionej wiążącej mocy
prawnomiędzynarodowej
[32]
. Był to pierwszy akt zajmujący się tą problematyką w sposób
całościowy. Dokument czerpie ze wzorów swej historycznej poprzedniczki, jaką była francuska
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Deklaracja zawiera takie postanowienia jak:
prawo do życia (art. 3), równość wobec prawa (art. 7), prawo do ochrony prawnej (art. 8), do
wyboru miejsca zamieszkania (art. 13), do obywatelstwa (art. 15), prawo do własności
(art.17), równego dostępu do służby publicznej (art. 21) czy prawo do ubezpieczeń
społecznych (art. 22). W akcie znalazły się bezwzględne zakazy — zakaz niewolnictwa (art. 4) i
Racjonalista.pl
Strona 3 z 7
zakaz tortur oraz traktowania ludzi w sposób poniżający lub okrutny (art. 5)
[33]
.
Deklarację bez wątpienia można dziś określić jako akt, który stanowił punkt odniesienia
dla wielu inicjatyw na rzecz praw człowieka, w tym kreującym konkretne instrumenty ochrony
prawnomiędzynarodowej. W literaturze porównuje się znaczenie roli jaką odegrała w dziejach
ochrony praw i wolności człowieka do roli Karty Narodów Zjednoczonych dla współczesnego
prawa międzynarodowego. Uchwalenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka zapoczątkowało
przyśpieszony proces tworzenia międzynarodowych instrumentów w zakresie ochrony praw i
wolności człowieka
[34]
. Powstawały liczne konwencje, pakty, umowy regulujące w mniej lub
bardziej precyzyjny sposób tę problematykę. Należały do nich:
•
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
[35]
;
•
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
[36]
;
•
Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu albo karaniu
[37]
;
•
Konwencja Praw Dziecka
[38]
.
Najbardziej doniosłe znaczenie spośród wymienionych aktów z punktu widzenia
omawianego tematu miały Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych i
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, uchwalone przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 16.12.1966 r. Pozostałe konwencje stanowią
uzupełnienie uregulowań zawartych w paktach. Zakres przedmiotowy Międzynarodowego Paktu
Praw Obywatelskich i Politycznych niewiele odbiega od zakresu Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka. Poszerza katalog praw i wolności zawarty w PDPCZ o nowe w prawie
międzynarodowym postanowienia takie jak: zakaz pozbawiania wolności w razie niemożności
wywiązania się ze zobowiązań umownych (art. 21), nakaz humanitarnego traktowania z
poszanowaniem przyrodzonej godności osób pozbawionych wolności (art. 10), jak też reguluje
pewne kwestie ochrony praw dziecka (art. 24) i praw mniejszości etnicznych, religijnych lub
językowych (art. 27). Na mocy paktu został powołany Komitet Praw Człowieka w celu
zagwarantowania systemu ochrony postanowień zawartych w pakcie
[39]
.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych proklamuje w
szczególności takie prawa jak: prawo narodów do samostanowienia (art. 1), prawo do pracy i
wynagrodzenia oraz wyboru rodzaju zatrudnienia (art. 6), prawo do sprawiedliwych i
korzystnych warunków pracy (art. 7), prawo do tworzenia związków zawodowych i prawo do
strajku (art. 8), prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 10), prawo do udziału w życiu
kulturalnym (art. 15) oraz podkreśla równość kobiet i mężczyzn w zakresie korzystania z praw
społecznych, gospodarczych i kulturalnych zapisanych zawartych w pakcie.
Do międzynarodowego systemu ochrony praw i wolności człowieka należy zaliczyć
również akty obowiązujące na szczeblu regionalnym. System regionalnej ochrony praw i
wolności człowieka początkowo ograniczony był do Europy Zachodniej. Powstał z inicjatywy
Rady Europy. Należy wspomnieć w tym miejscu o najbardziej znanym z nich — Europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPCZ)
[40]
. Jedenaście
protokołów dodatkowych uchwalonych do Konwencji wraz z nią i Europejską Kartą Socjalną
[41]
dały początek powstaniu specjalnych instytucji powołanych do kontroli przestrzegania
praw i wolności człowieka
[42]
. Instytucjami tymi były Europejska Komisja Praw Człowieka i
Europejski Trybunał Praw Człowieka. Konwencja zapewnia każdemu człowiekowi prawo do
życia (art. 2), zakazuje niewolnictwa, przymusowej pracy (art. 4), tortur (art. 3), pozbawienia
wolności bez wyroku sądowego (art. 7). Podobnie jak wcześniejsze akty „prawno-człowiecze"
stoi na straży wolności słowa, sumienia i wyznania (art. 9), zgromadzania i stowarzyszania się
(art. 11). Zapewnia zachowanie tych praw bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów,
jak „płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie
narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z
jakichkolwiek innych przyczyn" (art. 14)
[43]
. Uchwalenie Europejskiej Konwencji traktuje się
dziś jako jedną z dróg wiodących do integracji Europy Zachodniej
[44]
.
Europejska Karta Socjalna stanowi uzupełnienie Europejskiej Konwencji w dziedzinie
praw społecznych obywateli. Mechanizm kontrolny postanowień EKS był skonstruowany w
sposób, który nie umożliwiał skutecznie dochodzenia praw wynikających z przepisów zawartych
w akcie przed sądami krajowymi. Powołane na mocy postanowień EKS dwie nowe instytucje —
Komitet Niezależnych Ekspertów i Komitet Rządowy nie mogły podejmować działań prawnie
wiążących przeciw rządom państw naruszającym postanowienia aktu. Jak pisała B.
Skulimowska: „znaczenie karty jako instrumentu inspirującego postęp społeczny jest
niekwestionowane i choć wpływ orzecznictwa organów kontrolnych na ustawodawstwo krajowe
nie zawsze był natychmiastowy, to w dłuższym okresie czasu dokonano wyraźnego postępu.
Powszechnie wiadomo jednak, że w porównaniu z siostrzaną Konwencją Praw Człowieka, Karta
społeczna jest mniej skutecznym instrumentem ochrony praw, m. in. ze względu na
niedoskonałość systemu kontrolnego"
[45]
. Niedoskonałość ochrony praw ekonomiczno-
społecznych skłoniła państwa członkowskie Rady Europy do kilku modyfikacji i uzupełnień EKS,
skutkiem czego było przyjęcie w 1996 r. nowego aktu wyczerpująco regulującego zagadnienia
ekonomiczne i socjalne. Ostatecznie w zmodyfikowanej EKS znalazły się prawa już wcześniej
ustanowione, tj. prawo do bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 3), poradnictwa zawodowego
(art. 9) czy zabezpieczenia socjalnego (art. 12), jak całkiem nowe, bardziej „postępowe"
zabezpieczenia: prawo do godności w miejscu pracy (art. 26), do ochrony przed biedą i
wykluczeniem (art. 30) czy prawo do mieszkania (art. 31)
[46]
.
Przypisy:
[5]
B. Banaszak,
Prawa jednostki i systemy ich ochrony
, Wrocław 1995 r., s. 6.
[6]
B. Banaszak,
Prawo konstytucyjne,
Warszawa 2004 r., s.447.
[7]
K. Rechenberg
,
Encyklopedia Międzynarodowego Prawa Publicznego
,
t. 8,
Amsterdam-New York-Oxford 1985 r., s. 502.
[8]
B. Banaszak,
Prawo
..., op. cit., s. 447.
[9]
J. Myśk,
Prawa człowieka
. "Humanistyczne Zeszyty Naukowe", nr 7, Katowice
2000 r., s. 192.
[10]
Wprowadzenie do praw człowieka
.
[11]
Tamże.
[12]
Tamże.
[13]
F. Siemieński,
Podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli PRL,
Warszawa 1979 r., s. 35.
[14]
Deklaracja Praw Człowieka..., op. cit.
[15]
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka..., op. cit.
[16]
B. Banaszak,
Prawo
..., op. cit., s. 449.
[17]
M. Nowicki, [w:] Helsińska Fundacja Praw Człowieka,
Szkoła Praw Człowieka
.
Teksty wykładów
, z. 1, Warszawa 1998 r., s. 9.
[18]
B. Banaszak,
Prawo
..., op. cit., s. 450.
[19]
Tamże, s. 450.
[20]
Tamże, s. 448.
[21]
J. Hołda [w:] J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J. A. Ryczyńska (red.),
Prawa
człowieka
.
Zarys wykładu,
Zakamycze 2004 r., s. 16.
[22]
R. Kuźniar,
Prawa człowieka
.
Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe,
Warszawa 2004 r., s. 21.
[23]
R. Kuźniar,
Prawa człowieka
.
Prawo, instytucje
..., op. cit., s. 21.
[24]
Tamże, s. 22.
[25]
Tamże, s. 23.
[26]
B. Banaszak,
Prawa jednostki
...
,
op. cit.
,
s. 26.
[27]
Deklaracja Praw..., op. cit.
[28]
B. Banaszak,
Prawa jednostki...,
op. cit., s. 25.
[29]
Tamże, s. 31.
[30]
Tamże, s. 32 i n.
[31]
Wprowadzenie do praw człowieka
, op. cit.
[32]
R. Kuźniar,
Prawa człowieka
.
Prawo, instytucje
...
,
op. cit., s. 62.
[33]
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka..., op. cit.
[34]
R. Kuźniar,
Prawa
człowieka.
Prawo, instytucje
...
,
op. cit., s. 63 i n.
[35]
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 16.12.1966 r.
(Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).
[36]
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia
19.12.1966 r. (Dz .U. z 1977 r., Nr 38, poz. 169).
Racjonalista.pl
Strona 5 z 7
[ Pobierz całość w formacie PDF ]